Της Ματούλας Σκαλτσά*
Τι σχέση μπορεί να έχει η διδασκαλία της μουσειολογίας και της διαχείρισης του πολιτισμού με την παγκοσμιοποίηση; Και γιατί όλα αυτά τα ανασύρουμε τώρα ενώπιον της παρούσας πανδημίας;
Η μουσειολογία
Η μόνιμη επωδός στα μαθήματα του μεταπτυχιακού της Μουσειολογίας - Διαχείρισης του Πολιτισμού στο ΑΠΘ είναι ότι "τα μουσεία δεν είναι αθώα πράγματα και η διαχείριση του πολιτισμού επίσης". Δεν μπορείς να κάνεις μουσεία ούτε να διαχειριστείς τον πολιτισμό σοβαρά αν δεν έχεις πολιτική άποψη για τον ρόλο τους και την επιδραστικότητά τους στην κοινωνία, δηλαδή στους ανθρώπους.
Νά γιατί η μουσειολογία που διδάσκουμε εδώ και 20 χρόνια δίνει μεγάλο βάρος στην κριτική διάσταση της Ιστορίας, της μνήμης, του ιστορικού τραύματος και της ιστοριογραφίας, αφού το κάθε παρόν ερμηνεύει το παρελθόν του, και νά γιατί φέτος, στα θεωρητικά μαθήματα, ασχοληθήκαμε με την παγκοσμιοποίηση και τις τραυματικές και πρωτόγνωρες συνθήκες με τις οποίες η πανδημία του κορωνοϊού μάς έχει φέρει αντιμέτωπους.
Η παγκοσμιοποίηση
Η παγκοσμιοποίηση προβλήθηκε ως ελπίδα και στόχος για μια παγκόσμια τάξη. Χαιρετίστηκε για την κινητικότητα που συνεπαγόταν σε ανθρώπους, κεφάλαια και πληροφορία, ως ευεργετική για όλους.
Με το Διαδίκτυο έμοιαζε ότι η παγκοσμιοποίηση ήταν η μοίρα της ανθρωπότητας. Οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης είναι φανερές στην οικονομία, την πολιτική και τις κοινωνικές δομές, ακόμη και στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον χώρο και τον χρόνο.
Όσο ο χρόνος καλπάζει, τόσο ο χώρος συρρικνώνεται. Το Διαδίκτυο και η χρήση του υπολογιστή, όλο και περισσότερο, απομειώνουν τον δημόσιο χώρο.
Η παγκοσμιοποίηση, δημιουργώντας ένα συνεχώς διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ εχόντων και μη εχόντων, οδηγεί ολόκληρες κοινωνικές και επαγγελματικές κατηγορίες σε εξαφάνιση. Η έννοια "λαός" έχει αντικατασταθεί από την έννοια "πλήθος", δηλαδή μια "ρευστή" , όπως λέει ο Ζίγκφριντ Μπάουμαν, δικτυωμένη παραγωγική μάζα, χωρίς σαφή ταυτότητα ή εσωτερικές διακρίσεις.
Η επαγγελθείσα "κινητικότητα" δημιουργεί πρωτόγνωρες συνθήκες και δημιουργούνται νέες εργασιακές ιεραρχίες, με σοβαρές επιπτώσεις στον κοινωνικό ιστό και στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση.
Πώς λοιπόν είναι δυνατόν να μην γνωρίζουν οι φοιτητές όλα αυτά και να θεωρούμε ότι μπορούν να σχεδιάζουν εκθέσεις ή να ενημερώνονται για μεθόδους και τεχνικές πολιτιστικής διαχείρισης; Ο πολιτισμός είναι κατεξοχήν πολιτική υπόθεση, με την έννοια όχι της πολιτικής, βέβαια, αλλά του πολιτικού διακυβεύματος που έχει κοινωνικές επιπτώσεις.
Για να αλλάξουμε τον κόσμο
Στη μουσειολογία σχεδιάζουμε νοήματα, σχεδιάζουμε χώρο, σχεδιάζουμε προγράμματα πολιτισμού, τα οποία έχουν αποδέκτες ανθρώπους. Για την επιστημολογία ο σχεδιασμός είτε υλικός (χώρος, αντικείμενα) είτε άυλος (νοήματα, προγράμματα) έχει στόχο να αλλάξει τον κόσμο. Να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για ή που βλέπουμε τον κόσμο.
Πώς μπορεί λοιπόν οι φοιτητές μας να είναι σε θέση να υλοποιήσουν την προσπάθεια αλλαγής του κόσμου, αν δεν ξέρουν, με πολιτικούς όρους, ποιος είναι ο κόσμος στον οποίο ζουν;
Αφετηρία πολιτικού αναστοχασμού
Η παρούσα συνθήκη της πανδημίας μάς έδωσε όχι τόσο τον χρόνο όσο το έναυσμα να αναστοχαστούμε γύρω από την παγκοσμιοποίηση. Να αναστοχαστούμε πάνω στο τι δρόμους θα πάρει η τέχνη, τι δρόμους θα ακολουθήσουν οι συλλογές και τα μουσεία, ποιες μεθόδους θα μεταχειριστεί η διαχείριση του πολιτισμού στον νέο ψηφιοποιημένο και δικτυωμένο κόσμο;
Ο ψηφιακός κόσμος και οι υποσχέσεις του
Ήδη εδώ και μια δεκαετία η ψηφιακή και εικονική πραγματικότητα, η εμβύθιση, το ψηφιακό ή εικονικό μουσείο, η κινητικότητα των συλλογών βρίσκονται στο προσκήνιο του μουσειακού σύμπαντος. Πόσα προγράμματα με ψηφιακό πρόσημο δίνουν το ίδιο βάρος στην ουσία αυτού που ψηφιακά θα αποδοθεί; Έχοντας ίδια πείρα, ως κριτής τέτοιων ευρωπαϊκών προγραμμάτων για τον πολιτισμό και τα μουσεία, μπορώ δυστυχώς να βεβαιώσω ότι το 90% τέτοιων προϋπολογισμών απορροφά η τεχνολογία, ενώ στην ουσιαστική κριτική δουλειά των ανθρωπογνωστικών πεδίων, την οποία η τεχνολογία καλείται να υπηρετήσει, αποδίδεται μόνο το υπόλοιπο 10%. Για εφαρμογές μάλιστα οι οποίες γρήγορα παλιώνουν! Η Google ψηφιοποιεί συνεχώς συλλογές μεγάλων μουσείων, ευρωπαϊκά προγράμματα κάνουν το ίδιο. Ποιο όμως μπορεί να είναι το μέλλον για ένα διαφορετικό μουσείο ή μια διαφορετική μουσειακή εμπειρία σαν αυτή που επαγγέλλονται συχνά οι παραπάνω διαδικασίες και όροι;
Η δύναμη και η αύρα του πραγματικού
Με τη συνθήκη εγκλεισμού που βιώνουμε, λόγω της πανδημίας, δόθηκε η δυνατότητα να κυκλοφορήσουν διαδικτυακά πολλές ψηφιακές συλλογές μεγάλων μουσείων. Αν παραμερίσουμε την ερώτηση του αριθμού αυτών που τις επισκέφτηκαν διαδικτυακά, που στο μεγαλύτερό τους μέρος είναι συλλογές έργων τέχνης, θα αναρωτηθούμε: πώς είναι δυνατόν η ετοιμασία για να πας στο μουσείο είτε μόνος είτε με την παρέα σου να αντικατασταθεί από την όποια ψηφιακή εμπειρία;
Το "Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι" του Βερμέερ και ο κόσμος που περικλείεται στα 44Χ39 εκ. του δεν μπορούν με τίποτα να αποδοθούν στη ψηφιακή τους, εκτός πραγματικών διαστάσεων εκδοχή, ούτε οι αντανακλάσεις φωτός στο σκουλαρίκι, αφού επηρεάζονται από την ποιότητα του υπολογιστή, ούτε βέβαια ο όγκος της in pasto πινελιάς του Ρέμπραντ. Ακόμη χειρότερα είναι τα πράγματα για τη σύγχρονη τέχνη, όπου η τρίτη διάσταση και η υλικότητα είναι κρίσιμα συστατικά της. Και μιλάμε μόνο για την αισθητική παράμετρο των έργων τέχνης.
Τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα με μουσεία που δεν έχουν τέχνη. Πώς θα βιώσεις το Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου ή το ΝΕΜΟ του Άμστερνταμ ή τον κόσμο του Σικελιανού στο ομώνυμο μουσείο; Έχοντας οι ίδιοι επιβλέψει το βίντεο παρουσίασης του μουσείου Σικελιανού, γνωρίζουμε πόσο ελλειμματικό είναι σε σχέση με τη συνολική εμπειρία και γνώση που στο τέλος αποκομίζει ο επισκέπτης, παρών στον φυσικό χώρο του μουσείου.
Το Διαδίκτυο αλλάζει τους ανθρώπους
Ο ψηφιακός κόσμος δημιουργεί την ψευδαίσθηση της συμμετοχής, ενώ αυτή είναι μόνο οπτική και μάλιστα απομειωμένη. Αν αναφερθούμε στις συσκευές εικονικής πραγματικότητας που δίνουν την αίσθηση της κίνησης, αυτή είναι καθοδηγούμενη και ψευδής.
Η κιναισθητική αντίληψη των εκθεμάτων, η αύρα του μουσειακού περιβάλλοντος ή του μνημειακού συνόλου, η διαντίδραση με άλλους ανθρώπους, το άγγιγμα της ματιάς του άλλου, η φωνή και η ερμηνεία του μουσειοπαιδαγωγού και οι απαντήσεις στις ερωτήσεις μας είναι αυτά που κάνουν τη διαφορά. Είναι αυτά που διευρύνουν τον απομειωμένο δημόσιο χώρο της παγκοσμιοποίησης. Είναι αυτά που κάνουν απαραίτητα κάποια επαγγέλματα, όπως των μουσειοπαιδαγωγών, τους οποίους πάραυτα, λόγω του λουκέτου εξαιτίας του κορωνοϊού, απέλυσε το ΜοΜΑ (!!!), και δεν είναι το μόνο.
Είναι τα ίδια τα μουσεία και οι άνθρωποι που δουλεύουν σε αυτά που μας βγάζουν έξω από την απομόνωση της ψηφιακά παραγόμενης καθημερινής δουλειάς μας. Ο ψηφιακός κόσμος των μουσείων είναι μόνο γι’ αυτούς που δεν μπορούν να κινηθούν από το σπίτι τους ή για τους ερευνητές που μπορούν ευκολότερα να κάνουν τη δουλειά τους με ψηφιοποιημένες τις συλλογές.
Αντίδοτο η κριτική σκέψη
Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε για τους φοιτητές μας είναι να σκέφτονται κριτικά για το παρόν τους και πολιτικά για τους αποδέκτες της δουλειάς τους, δηλαδή τους ανθρώπους και την κοινωνία. Και είναι τέτοιες συνθήκες κρίσης οι οποίες προσφέρονται για ήρεμο αναστοχασμό.
Την ψηφιακή τεχνολογία την χρησιμοποιήσαμε για να μην χαθεί ούτε ένα μάθημα. Το μάθημα το χρησιμοποιούμε για να αποκτήσουν συνείδηση του παρόντος, ώστε να μπορούν να σχεδιάσουν το μέλλον, αλλάζοντας τον κόσμο.
* Η Ματούλα Σκαλτσά είναι ιστορικός της τέχνης - μουσειολόγος, ομ. καθηγήτρια του ΑΠΘ, υπεύθυνη ακαδημαϊκού προγράμματος Διαπανεπιστημιακού Μεταπτυχιακού "Μουσειολογίας - Διαχείρισης Πολιτισμού"
