ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ
Ιστορικοί τέχνης στο Μουσείο Μπενάκη έχοντας διαβάσει τις αναφορές μου στην κεντρική θέση του «αρχαϊκού» στοιχείου στο έργο του Πικάσο («Αναγνώσεις», 8/7/2018), μου ψιθύρισαν τη σημασία της έκθεσης Christian Zervos, Η αρχαϊκή στροφή.
Ο Χρήστος Ζερβός γεννήθηκε το 1889 στο Αργοστόλι και μετά την Αλεξάνδρεια βρίσκεται στο Παρίσι στον κύκλο των σουρεαλιστών.Από το 1927 γίνεται Γάλλος πολίτης. Το διδακτορικό του πάνω στο Μιχαήλ Ψελλό και τον Νεοπλατωνισμό. Η ευρυμάθεια, το πνεύμα του, οι αναζητήσεις που σπάνια βρίσκουμε στην εποχή μας, τον οδηγούν στην έκδοση το 1926 του πρώτου τεύχους του περιοδικού Cahiers d’Art. Στα ενενήντα επτά τεύχη του μοντερνιστικού αυτού εγχειρήματος ο Ζερβός επιχειρεί να εισάγει το αρχαϊκό στο μοντέρνο το οποίο προωθεί με εκδόσεις, παρουσιάσεις, αφιερώματα. Συλλέγοντας πρωτότυπο φωτογραφικό υλικό και ανανοηματοδοτώντας την πρωτόγονη Ελλάδα και την σημασία της για την σύγχρονη τέχνη. «Η σύνδεση του έργου με κάποια αθέατη πτυχή και το πάθος για το νέο, το ανέκδοτο» κεντρικό στοιχείο της φιλοσοφίας του. «Το αρχαϊκό ταυτίζεται με το génie του ζωγράφου» την ιδιοφυία του... «Με την πνευματική ουσία του δημιουργού-εφευρέτη». Επανεύρεση του χαμένου αντικειμένου και αναδημιουργία. «Εκεί όπου η μαγική ένταση ισορροπεί με την μορφολογική καθαρότητα».
Η επανεκκίνηση του αρχαϊκού στη καρδιά του μοντέρνου φέρνει στο νου την αινιγματική ρήση του Λακάν «το αντικείμενο μικρό α είναι μπροστά και ταυτόχρονα πίσω». Χωροχρονική ταλάντωση όπου τι είναι πίσω και τι εμπρός παραμένει ανοικτό. Ο Ζερβός μας καλεί να βουτήξουμε στο πρωτόγονο για να αναδυθούμε στο νέο και να κινηθούμε εντός του μοντέρνου έχοντας μπροστά μας το πρωτόγονο... Η «Στροφή» λέξη κομβική. Μοιάζει με την τυρβώδη κίνηση των ρευστών όπου όλα αναδεύονται.
Στην ευπλαστότητα του ψυχισμού, του πολιτισμού, της τέχνης, το αρχαϊκό είναι η συγκολλητική πρώτη ύλη.Το πριν τη λέξη, το φώνημα όπως πολύ ωραία ακούστηκε στη συζήτηση εικαστικών και ιστορικών τέχνης που έγινε στο Μουσείο. Και πριν το γράμμα ακόμη. Το αρχαϊκό, ατενίζοντας τα κυκλαδικά εδώλια, τους ταύρους, το Μινώταυρο και τους κούρους του Πικάσο είναι το ίδιο το «Πράγμα» που πλάθεται και αναπλάθεται από τα παιδιά ως τον πρώτο άνθρωπο. Το Μάγμα κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη απ’ όπου αναδύεται το νέο σε ψυχή - κοινωνία. Η πλάση του υλικού και η λιβιδινικότητα. Πικάσο και Ζερβός συνδέθηκαν στενότερα το 1930. Ο δεύτερος υπήρξε σημαντικός για τον πρώτο στην προώθηση του έργου του. Με 33 τόμους, ορισμένοι από τους οποίους εκτέθηκαν στο Μπενάκη.
Γιατί η έκθεση είναι σημαίνουσα; Ο Ζερβός, που άγγιξε όπως διαβάζουμε τις ανησυχίες των πνευματικών κύκλων στην Ελλάδα με την αναζήτηση εθνικού ύφους μετά το 1922 και την Μικρασιατική Καταστροφή, έρχεται έναν αιώνα μετά να θέσει ερωτήματα σε μία χώρα περισσότερη παλινδρομημένη και σε σύγχυση παρά ποτέ. Η ματιά του περνώντας μέσα από το βλέμμα του κύκλου των μεγάλων Ευρωπαίων καλλιτεχνών των αρχών του 20ού αιώνα, μας «στρέφει» στο αρχαϊκό μέσα μας και ταυτόχρονα έξω, σε ανασκόπηση, αναστοχασμό και διεύρυνση των ορίων της θέασης. Ο ίδιος επέμενε: «Αποφύγετε να κατευθύνετε τους Έλληνες καλλιτέχνες προς την Δύση».Υπονοώντας τον κλασικισμό.
Η έκθεση ακολούθησε περιμετρικά τη χρονικότητα της εξέλιξης των έργων και φωτογραφιών στα οποία παρεμβάλλονταν τεύχη του περιοδικού, για να καταλήξει σε ένα εκτενές χρονολόγιο που ήταν αντίστροφα και αρχή της επίσκεψης. Στη σκοτεινή αίθουσα στην καρδιά της έκθεσης, άγνωστα έργα μεγάλων καλλιτεχνών Πικάσο, Μιρό, Καντίνσκι, Λεζέ, Τζιακομέτι, Μαγκρίτ, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Σκλάβος που επηρεάστηκαν από την στροφή, από την συλλογή του Κριστιάν Ζερβός και της συζύγου του Υβόν Ζερβός στο σπίτι τους στο Vézelay, Μουσείο σύγχρονης τέχνης στο παρόν. Σημειώνουμε ότι ο γάμος τους έγινε το 1932 και λίγους μήνες μετά τον θάνατό της το 1970, Σεπτέμβριο έφυγε κι εκείνος από την ζωή.
Το 1933 στα πλαίσια του συνεδρίου μοντέρνας Αρχιτεκτονικής του CIAM, όπου συμμετείχαν οι Le Corbusier, Fernand Léger, Maurice Raynal, László Moholy - Nagy, Siegfried Giedion, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας κ.ά., με πρόταση του Ζερβός επιβιβάστηκαν στο πλοιάριο Αφρός για έναν πενθήμερο περίπλου στο Αιγαίου με στάσεις στην Αίγινα, τον Πόρο, τη Σέριφο, την Ίο, τη Σαντορίνη, το Σούνιο. Εκεί, όπως γράφει ο Giedion, αναγνωρίζουν ότι «η ελληνική μορφή γεννήθηκε από ετούτο το φως και ετούτη τη γη».
Ταινία ντοκουμέντο της εποχής, στην οποία σταθήκαμε ξανά και ξανά. Ταξίδι συμβολικό γέννησε την επιθυμία να πλεύσουμε σε αυτά που βρίσκονται δίπλα μας αναζητώντας τον αρχαϊκό πλούτο σε ένα παρόν παρελθόν και αέναο παρόν μέλλον.
* Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια
