Στις 31 Αυγούστου πέθανε ο Ιμμάνουελ Βάλερσταϊν, ιστορικός κοινωνιολόγος και ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα. Γεννημένος το 1930 στη Ν. Υόρκη, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, όπου και δίδαξε μέχρι το 1971, για να περάσει στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο Μακγκίλ και στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Ν. Υόρκης, ενώ παράλληλα, μέχρι το 2005, ήταν επικεφαλής του Κέντρου Φερνάν Μπρωντέλ για τη Μελέτη των Οικονομιών, των Ιστορικών Συστημάτων και των Πολιτισμών.
Από νεαρή ηλικία γοητεύτηκε από τον αντιαποικιακό αγώνα, αρχικά της Ινδίας και στη συνέχεια της Αφρικής, στη διαδικασία αποαποικιοποίησης της οποίας θα στρέψει το ερευνητικό ενδιαφέρον του για πολλά χρόνια, μέχρι το 1974, οπότε και εκδίδει τον πρώτο τόμο του magnum opus του, Το νεωτερικό κοσμοσύστημα (The Modern World-System), Η καπιταλιστική γεωργία και οι απαρχές της ευρωπαϊκής κοσμοοικονομίας κατά τον 16ο αι. Το έργο του αυτό, το οποίο θα παραμείνει ανολοκλήρωτο, καθώς στους τέσσερις έως τώρα τόμους του καλύπτει την περίοδο μέχρι το 1914, σηματοδοτεί την ερευνητική του στροφή προς την ανάλυση των κοσμοσυστημάτων, μέσα από την οποία προτείνει μια διαφορετική ερμηνεία των καταβολών του καπιταλισμού.
Στον πρόλογο αυτού του τέταρτου τόμου (Ο θρίαμβος του κεντρώου φιλελευθερισμού, 1789-1914), που κυκλοφόρησε το 2011, ο Βάλερσταϊν περιέγραφε ως εξής το περαιτέρω ερευνητικό του σχέδιο: «Αν ο 5ος τόμος, όπως τον προγραμματίζω σήμερα (κάτι όμως που ίσως αλλάξει κατά τη διάρκεια της συγγραφής) καλύψει την περίοδο από το 1873 έως το 1968/1989, θα πρέπει να υπάρξει, αν ζήσω μέχρι τότε, ένας 6ος τόμος, που θα έχει για θέμα του τη δομική κρίση της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας και θα ξεκινά από το 1945/1968 και θα φτάνει κάπου στα μέσα του 21ου αιώνα -ας πούμε στο 2050. Τότε, όπως πιστεύω, θα βρισκόμαστε σε μια τελείως καινούργια κατάσταση. Το νεωτερικό κοσμοσύστημα θα έχει φτάσει στο οριστικό του τέλος, δίνοντας τη θέση του σε διάδοχο ή διαδόχους που σήμερα δεν γνωρίζουμε, και δεν είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε, τα χαρακτηριστικά των οποίων δεν μπορούμε ακόμα να σκιαγραφήσουμε».
Από τα βιβλία του, στα ελληνικά κυκλοφορούν: Αντισυστημικά κινήματα χθες και σήμερα(Κουκκίδα, 2016), Σύγκρουση πολιτισμών; (Θύραθεν, 2011), Ευρωπαϊκός οικουμενισμός(Θύραθεν, 2010), Για να καταλάβουμε τον κόσμο μας (Θύραθεν, 2009), Ουτοπιστική ή αλλιώς ιστορικές επιλογές για τον 21ο αιώνα (Κέδρος, 2007), Η παρακμή της αμερικανικής ισχύος(Εξάντας, 2005), Μετά τον φιλελευθερισμό (Ηλέκτρα, 2004) και Ιστορικός καπιταλισμός(Θεμέλιο, 1987). Κεφάλαια και άρθρα του περιλαμβάνονται στους συλλογικούς τόμους: Η παρακμή του φιλελευθερισμού (Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, 2019), Φυλή, έθνος, τάξη (Νήσος, 2017), Η απραγματοποίητη δημοκρατία (Futura, 2010) και Κοινωνιολογική θεωρία της ανάπτυξης(Νήσος, 1999).
Ο Βάλερσταϊν, στον ιστότοπο που διατηρούσε (www.iwallerstein.com), δημοσίευε, εκτός των άλλων κειμένων του, σχόλια για την παγκόσμια επικαιρότητα, κάθε δεκαπενθήμερο, ανελλιπώς από το 1998 μέχρι σήμερα. Δύο μήνες πριν τον θάνατό του, την 1η Ιουλίου, δημοσίευσε το 500ό σχόλιο, που είχε αποφασίσει πως θα ήταν το τελευταίο, με τίτλο: «Είναι ένα τέλος· είναι μια αρχή». Από τα σχόλιά του αυτά, μεταφράζουμε και δημοσιεύουμε το υπ’ αρ. 491, που αναρτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2019.
ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗΣ
Πώς να αγωνιστούμε στην πάλη των τάξεων
ΤΟΥ ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΛΕΡΣΤΑΪΝ
Η πάλη των τάξεων είναι διαρκής, το πώς διεξάγεται κάθε φορά όμως εξαρτάται από την κατάσταση που επικρατεί στο κοσμοσύστημα εντός του οποίου λαμβάνει χώρα.
Τα κοσμοσυστήματα διακρίνονται από τρεις χρονικές φάσεις. Πρώτα, δημιουργούνται σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο και αυτό είναι κάτι που απαιτεί κάθε φορά ερμηνεία. Σε δεύτερη φάση, αποτελούν σταθεροποιημένες δομές, οι οποίες λειτουργούν σύμφωνα με τους κανόνες στους οποίους βασίζονται. Τέλος, σε τρίτη φάση, οι κανόνες με τους οποίους διατηρούν τη σχετική τους σταθερότητα παύουν να λειτουργούν αποτελεσματικά, οπότε εισέρχονται σε περίοδο δομικής κρίσης.
Σήμερα ζούμε στο νεωτερικό, καπιταλιστικό κοσμοσύστημα, το οποίο βρίσκεται πλέον στο τρίτο στάδιο της ύπαρξής του, αυτό της δομικής κρίσης.
Κατά τη διάρκεια της προηγούμενης φάσης, αυτής των σταθεροποιημένων δομών, της κανονικότητας, η μεγάλη συζήτηση στο εσωτερικό της αριστεράς αφορούσε το πώς μπορεί να επιτευχθεί ο στόχος της καταστροφής του καπιταλισμού ως συστήματος. Ο διάλογος αυτός διεξαγόταν στο εσωτερικό τόσο των κινημάτων της εργατικής τάξης (όπως τα συνδικάτα ή τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα) όσο και των εθνικιστικών κομμάτων και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων.
Η κάθε πλευρά σε αυτή τη μεγάλη συζήτηση θεωρούσε πως η στρατηγική της, και μόνο αυτή, μπορούσε να επιτύχει αυτόν τον στόχο. Στην πραγματικότητα, ενώ η κάθε πλευρά δημιουργούσε ζώνες εντός των οποίων έμοιαζε να τον επιτυγχάνει, καμία δεν το κατάφερε. Τα πιο δραματικά παραδείγματα τέτοιων υποτιθέμενων επιτυχιών, που απεδείχθη αδύνατον να αποφύγουν την πίεση για επιστροφή στην κανονικότητα, ήταν η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, από τη μια, και η κατάρρευση της μαοϊκής Πολιτιστικής Επανάστασης, από την άλλη.
Σημείο καμπής ήταν η παγκόσμια επανάσταση του 1968, που σημαδεύτηκε από τρία χαρακτηριστικά: Ήταν παγκόσμια, καθώς παρόμοια γεγονότα εμφανίστηκαν σε ολόκληρο το κοσμοσύστημα. Όλα τα κινήματα απέρριπταν τόσο την κρατικοκεντρική στρατηγική όσο και τη στρατηγική πολιτισμικού μετασχηματισμού. Η απάντησή τους σε αυτό το δίλημμα, όπως έλεγαν, δεν ήταν διαζευκτική αλλά μάλλον ολότελα απορριπτική.
Εντέλει, η παγκόσμια επανάσταση του 1968 απέτυχε κι αυτή με τη σειρά της. Παρόλα αυτά, οδήγησε στο τέλος της την ηγεμονία του κεντρώου φιλελευθερισμού και τη δυνατότητά του να τιθασεύει τόσο την αριστερά όσο και τη δεξιά, που έτσι είχαν πλέον τη δυνατότητα να επιστρέψουν στον αγώνα ως ανεξάρτητες δυνάμεις.
Αρχικά, φάνηκε να επικρατεί η αναγεννημένη δεξιά. Θεσμοποίησε τη Συναίνεση της Ουάσιγκτον και λάνσαρε το σύνθημα της ΤΙΝΑ («δεν υπάρχει εναλλακτική λύση»). Όμως οι εισοδηματικές και κοινωνικές ανισότητες έγιναν τόσο έντονες που η αριστερά ανέκαμψε και περιόρισε τη δυνατότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να διατηρήσουν ή να αποκαταστήσουν την κυριαρχία τους.
Η επιστροφή της αριστεράς σε πρωταγωνιστικό ρόλο, όμως, γρήγορα έφτασε κι αυτή στο τέλος της. Κι έτσι άρχισε μια διαδικασία βίαιων μεταστροφών, χαρακτηριστικό στοιχείο μιας δομικής κρίσης. Σε συνθήκες δομικής κρίσης, η αριστερά οφείλει να ακολουθεί μια πολιτική που να αποβλέπει, βραχυπρόθεσμα, στην κρατική εξουσία, προκειμένου να περιορίσει τις απώλειες του 99% του πληθυσμού και ταυτόχρονα, μεσοπρόθεσμα, να συνεχίζει τον πολιτισμικό μετασχηματισμό όλων.
Αυτοί οι φαινομενικά αντιφατικοί στόχοι είναι ιδιαίτερα προβληματικοί. Ωστόσο, είναι ο μόνος τρόπος για να ακολουθήσει τους ταξικούς αγώνες στα χρόνια της δομικής κρίσης που απομένουν. Αν είμαστε σε θέση να το κάνουμε, μπορούμε να νικήσουμε. Αν όχι, θα χάσουμε.
