Από το βιβλίο του Edgar Morin Ο δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας, Εκδόσεις 21ου αιώνα, 2016, σ.282-289
- Βέβαια, ο εμπορικός ανταγωνισμός ωφελεί την ποικιλία των προϊόντων και τη ρύθμιση των τιμών. Αλλά η εκβιομηχάνιση τείνει να καταστρέφει τις βιοτεχνικές ποιότητες και, στον τομέα της διατροφής, η βιομηχανοποιημένη γεωργία και κτηνοτροφία, η κονσερβοποιία και η επιταγή για μακράς διάρκειας προϊόντα εξαφάνισαν τις ποιοτικές φυτικές και ζωικές ποικιλίες, υποβάθμισαν τη νοστιμιά των προϊόντων και οδήγησαν σε ατροφία τις γευστικές ικανότητες των καταναλωτών.
- Η διευθυντική ελίτ πολλαπλασιάζει τις επαγγελματικές συναντήσεις, μετατρέπει το γεύμα, ακόμη και το πρωινό, σε γεύμα εργασίας, περνά από το ένα τηλέφωνο στο άλλο, από τη μια ταχεία αμαξοστοιχία στην άλλη, από το ένα αεροπλάνο στο άλλο. Η ελίτ είναι τοξικά εθισμένη στο «πνίξιμο» από τις δραστηριότητες, το οποίο απολαμβάνει σα να είναι φάρμακο που της αποδίδει κύρος και σπουδαιότητα. Οι επαγγελματικές και διευθυντικές ελίτ κατατρύχονται από την έγνοια της αποδοτικότητας, της παραγωγικότητας, του «coaching» (κατάρτιση), του «debriefing» (ενημέρωση). Καθώς το χρονόμετρό τους είναι φτιαγμένο από απληστία, ταχύτητα, βιασύνη, υποβάλουν τον κόσμο της εργασίας σε μια χρονομετρία των υποχρεώσεων, σε περιορισμούς, σε στρες.
-Η αυτοκινητική τοξικότητα αποδείχθηκε ακαταμάχητη στο μέτρο που το αυτοκίνητο συγκεντρώνει μέσα του όλες τις αρετές και όλα τα ελαττώματα. Μηχανή-εργαλείο και μηχανή αναψυχής, μικρό σπιτάκι με ρόδες, πιστό οικόσιτο ζωάκι, ερωμένη-σύζυγος με στρογγυλεμένες γραμμές και με χνουδωτό εσωτερικό για τους άντρες, πανίσχυρο ατσάλινο αρσενικό υποταγμένο και υποδουλωμένο για τις γυναίκες, όπου ο ενήλικος παλιμπαιδίζει και ο έφηβος νοιώθει ενήλικος, ο πολιτισμένος γίνεται βάρβαρος και ο βάρβαρος εκπολιτίζεται, όπου πραγματώνεται η κυριαρχία του Εγώ εγκλωβίζοντάς το ταυτόχρονα σε ένα καβούκι, απελευθερωτικό και συνάμα αλλοτριωτικό, σύμβολο και εργαλείο μιας ανεξαρτησίας που υποδουλώνει, εναλλακτικά ατομικιστικό, οικογενειακό, ερωτιάρικο, φωλιά ηδονής για τους εραστές και αρένα γα ενδοσυζυγικές έριδες
Η συνεχής ανάπτυξη του τεχνικο-οικονομικο-βιομηχανικο-καπιταλιστικού συμπλέγματος του πολιτισμού μας συνεπάγεται συνεχή αύξηση των αναγκών και επιθυμιών μας που προάγονται από το δίπολο παραγωγή/κατανάλωση. Ο πολιτισμός μας, αν και περιλαμβάνει ζώνες οικονομικής ένδειας και υποκατανάλωσης, με τη στήριξη διαφημιστικών και άλλων προτροπών μας παρακινεί στην υπερκατανάλωση. Όπως είπε και ο Μαρξ, ο καπιταλισμός δεν δημιουργεί μόνο έναν παραγωγό για τον καταναλωτή, δημιουργεί και έναν καταναλωτή για τον παραγωγό. Ο πολλαπλασιασμός των προσφερόμενων προϊόντων προτείνει νέες απολαύσεις, νέες ικανοποιήσεις, επιτρέπει νέες αυτονομίες (που, όπως όλες οι αυτονομίες, εξαρτώνται από αυτό που τις συντηρεί). Πέρα από τις θετικές αυτές πλευρές που ανοίγουν στον καταναλωτή νέους υλικούς, αισθησιακούς και πνευματικούς κόσμους, η κατανάλωση μετατρέπεται σε καταναλωτισμό, όπου το περιττό γίνεται απαραίτητο, τα παλιά είδη πολυτελείας απαραίτητα, οι νέες χρήσεις γίνονται ανάγκες και όπου η διαφημιστική προτροπή οδηγεί στην αγορά προϊόντων με απατηλές ποιότητες (για την υγεία, την υγιεινή, την ομορφιά, τη σαγήνη, το κύρος). Ο καταναλωτισμός ωθεί στην υπερκατανάλωση.
Ο πολιτισμός μας, παρά το γεγονός ότι περιλαμβάνει ζώνες φτώχειας και υποκατανάλωσης, ωθεί στην υπερκατανάλωση, ενισχυόμενη από την ταχεία απαξίωση των προϊόντων (προϊόντα μιας χρήσης), την προαγωγή του απορριπτέου εις βάρος του βιώσιμου, τις επιταχυνόμενες αλλαγές στη μόδα, τη συνεχή προτροπή για το νεοφανές, την ατομικιστική έγνοια για το «στάτους», καθώς και τις ψυχολογικές και ηθικές απογοητεύσεις που βρίσκουν παροδική παρηγοριά στην αγορά και κατανάλωση αλκοολούχων ποτών, τροφίμων, αντικειμένων και γκάτζετ.
Βέβαια, ο εμπορικός ανταγωνισμός ωφελεί την ποικιλία των προϊόντων και τη ρύθμιση των τιμών. Αλλά η εκβιομηχάνιση τείνει να καταστρέφει τις βιοτεχνικές ποιότητες και, στον τομέα της διατροφής, η βιομηχανοποιημένη γεωργία και κτηνοτροφία, η κονσερβοποιία και η επιταγή για μακράς διάρκειας προϊόντα εξαφάνισαν τις ποιοτικές φυτικές και ζωικές ποικιλίες, υποβάθμισαν τη νοστιμιά των προϊόντων και οδήγησαν σε ατροφία τις γευστικές ικανότητες των καταναλωτών.
Η ευρεία χρήση της πίστωσης για να διατηρηθεί το κεκτημένο επίπεδο ζωής των αμερικανικών λαϊκών και μεσαίων τάξεων, που έχουν φτωχύνει από τη νεοφιλελεύθερη πολιτική και την άνοδο των τιμών, έχει δημιουργήσει μια οικονομική φούσκα που προκάλεσε τη γνωστή από το 2008 οικονομική κρίση. Από τη μεριά της, η υπερκατανάλωση επιδείνωσε τόσο την οικονομική όσο και την οικολογική κρίση.
Προϊόν και παραγωγός του δυτικού πολιτισμού, ο καταναλωτισμός οικομενικοποιείται με την ανάδυση των νέων μεσαίων τάξεων στην Ασία, την Ινδονησία, τη Νότια Αμερική και την Αφρική. Οι ανάγκες για ανέσεις, θέρμανση, ψύξη, αυτοκίνητα, ταξίδια, αυξάνουν τη γενική κατανάλωση, όπως και την κατανάλωση της ενέργειας. Μόλις τώρα αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι ο καταναλωτισμός εμπεριέχει διασπάθιση και σπατάλη κι επιφέρει υποβάθμιση, ρύπανση, έλλειψη (στα κοιτάσματα ορυκτών καυσίμων). Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι το πρόβλημα δεν αφορά μόνο την ενέργεια, αλλά και τον τρόπο ζωής μας.
Ο καταναλωτισμός εμφανίζει δύο αλληλένδετες ανταγωνιστικές πλευρές. Αφενός, προσφέρεται να ικανοποιήσει τις υποκειμενικές και προσωπικές ανάγκες και ως εκ τούτου ενισχύει τον ατομικισμό. Αφετέρου, τα τυποποιημένα προϊόντα του συμβάλουν εκ των πραγμάτων στην ανάπτυξη ενός τυποποιημένου ατομικισμού. Το άτομο υποτάσσεται στον καταναλωτισμό και όσο περισσότερο τον υπηρετεί τόσο περισσότερο εξαρτάται από αυτόν.
Τελικά, η δυσφορία, το άγχος και οι απογοητεύσεις που συνοδεύουν τον πολιτισμό και την εποχή μας καθορίζουν εν μέρει τις ψυχαναγκαστικές αγορές μας και εν μέρει τους εθισμούς και τις τοξικότητές μας.
Οι τοξικότητες του πολιτισμού
Ας αρχίσουμε εξετάζοντας μερικές από τις τοξικότητες του πολιτισμού που συμβάλουν σημαντικά στην ενεργειακή σπατάλη, την οικολογική υποβάθμιση και, συνακόλουθα, στην υποβάθμιση της ζωής.
Το νόμο «πάντα περισσότερα, πάντα ταχύτερα», που διέπει τις ενέργειες των διευθυντικών ελίτ, τον υφίστανται οι εργαζόμενοι που υπάγονται σ’ αυτές.
Η διευθυντική ελίτ πολλαπλασιάζει τις επαγγελματικές συναντήσεις, μετατρέπει το γεύμα, ακόμη και το πρωινό, σε γεύμα εργασίας, περνά από το ένα τηλέφωνο στο άλλο, από τη μια ταχεία αμαξοστοιχία στην άλλη, από το ένα αεροπλάνο στο άλλο. Η ελίτ είναι τοξικά εθισμένη στο «πνίξιμο» από τις δραστηριότητες, το οποίο απολαμβάνει σαν να είναι φάρμακο που της αποδίδει κύρος και σπουδαιότητα. Οι επαγγελματικές και διευθυντικές ελίτ κατατρύχονται από την έγνοια της αποδοτικότητας, της παραγωγικότητας, του «coaching» (κατάρτιση), του «debriefing» (ενημέρωση). Καθώς το χρονόμετρό τους είναι φτιαγμένο από απληστία, ταχύτητα, βιασύνη, υποβάλουν τον κόσμο της εργασίας σε μια χρονομετρία των υποχρεώσεων, σε περιορισμούς, σε στρες.
Η συνεχής εμμονή στο κέρδος γίνεται τοξικός εθισμός, όπου το χρήμα από μέσο γίνεται σκοπός. Η εμμονή στο ποσοτικό, το υπολογίσιμο, το μετρήσιμο γίνεται γενικευμένος γνωστικός τοξικός εθισμός.
Το «μετρό-δουλειά-νάνι» της μεγαλούπολης, η καταπιεστικοί ρυθμοί της εργασίας, η κούραση, οι διάφορες ακατανοησίες, μέχρι την καρδιά της οικογένειας, όλα αυτά οδηγούν στη λήψη ψυχοτρόπων ουσιών, ναρκωτικών, αμφεταμινών. Πέρα από τους πάμπολλους καφέδες, τις τονωτικές ουσίες, τις δυναμωτικές κάψουλες, μπορεί να εκτιναχθεί και το ελατήριο της εξάρτησης. Όλες οι χρήσεις ψυχοτρόπων ουσιών (αλκοόλ, νόμιμες και παράνομες ουσίες) δεν μας καθιστούν πιο αποτελεσματικούς στη δουλειά, αντίθετα, εξασθενίζουν την υγεία, μειώνουν την μνήμη, ενισχύουν το άγχος, προκαλούν ακόμα και ψευδαισθήσεις. Τα κορτικοειδή, που ορισμένοι διαστρέφουν την αντιφλεγμονώδη δράση τους προκειμένου να μειώσουν την κούραση, προκαλούν ψυχική αποδιοργάνωση, κατάθλιψη, έλκος και διαβήτη... Οι απαγορευμένες στη Γαλλία σήμερα αμφεταμίνες, που χρησιμοποιούσαν κάποιοι μισθωτοί για να εντείνουν την προσοχή τους, να καταπολεμήσουν την κούραση, μπορούν να προκαλέσουν αϋπνία, υπερεπιθετικότητα, καρδιακές διαταραχές, ενίοτε και θάνατο.
Καταναλωτικοί εθισμοί και τοξικότητες
Η πανταχού παρούσα διαφήμιση στα μέσα επικοινωνίας και τους τοίχους των πόλεων, η προβολή προϊόντων με τελείως απατηλές ποιότητες για τη γεύση, την υγεία, την ομορφιά, τη σαγήνη, όλα αυτά προκαλούν καταναλωτικούς εθισμούς [...].
Ο όρος «εθισμός» δηλώνει την ακραία εξάρτηση του ατόμου από μία πηγή επιθυμίας και απόλαυσης. Αυτή ακριβώς η έννοια του εθισμού πρέπει να είναι παρούσα στη συνείδηση, παρά η έννοια του ναρκωτικού. Στην πραγματικότητα, οι ουσίες που χαρακτηρίζονται ως ναρκωτικά, η κάνναβη, η κοκαΐνη και η ηρωίνη, μπορούν να καταναλωθούν από κάποιους χωρίς να τους προκαλέσουν ιδεοληπτική εξάρτηση, δηλαδή εθισμό. Δεν ισχύει το ίδιο γα τον καπνό ή το αλκοόλ, που έχουν δυσμενείς συνέπειες για τους «εθισμένους».
Εξάλλου, υπάρχουν συμπεριφορικοί εθισμοί, όπως τα τυχερά παιχνίδια, ο ανταγωνισμός, η τηλεόραση, το διαδίκτυο, η πορνογραφία, το κινητό, το καμάκι και, τέλος, κάθε δραστηριότητα ή αντικείμενο που δίνει την αίσθηση πως είναι επιτακτικά αναγκαίο. Το ντόπινγκ, γενικευμένο στο χώρο των αθλητών με στόχο τη βελτίωση της φυσικής τους απόδοσης, αλλά και στους κύκλους των φοιτητών κατά την περίοδο των εξετάσεων με στόχο τη βελτίωση της ψυχικής και εγκεφαλικής τους απόδοσης, μπορεί κάλλιστα να μετατραπεί σε εθισμό.
Ανάλογα με το καταναλωνόμενο προϊόν, ο εθισμός μπορεί να προκαλέσει ψυχικές ή σωματικές διαταραχές, ενώ η κατάσταση στέρησης δημιουργεί τόσο ακαταμάχητη ανάγκη, που μπορεί να οδηγήσει στην κλοπή ή στο έγκλημα.
Οι εξαρτήσεις ορισμένων ατόμων από το αλκοόλ, το τσιγάρο, μέχρι την κοκαΐνη, την ηρωίνη και άλλες νόμιμες ή παράνομες ουσίες, θέτουν τεράστια προβλήματα. Κατά πρώτο λόγο, χρειάζονται μια ευρύτατη έρευνα για να επισημανθούν οι καθοριστικοί παράγοντες του εθισμού: είναι γενετικοί; φυσιολογικοί; ψυχολογικοί; κοινωνικοί; Αυτή είναι η προκαταρκτική κίνηση για να επισημανθούν οι καλύτερες θεραπευτικές μέθοδοι ανάλογα με την περίπτωση.
Μια πραγματική μεταρρύθμιση θα συνίστατο στη διεθνή νομιμοποίηση, σε όλες τις χώρες, των παράνομων ναρκωτικών, που στο εξής θα πωλούνται στα φαρμακεία. Στην πραγματικότητα, η απαγόρευση ευνοεί τις μαφίες, απομονώνει τους «εξαρτημένους», μετατρέπει κάποιους σε παραβάτες ή εγκληματίες προκειμένου να εξασφαλίσουν τη δόση τους. Η φιλελευθεροποίηση θα καταργούσε την οικονομική και πολιτική δύναμη της μαφίας, που έχει γιγαντωθεί, θα έθετε τέλος στην παραβατικότητα των «εξαρτημένων», θα τους επανέντασσε στην κοινωνική ζωή. Η άρση της απαγόρευσης των παράνομων ουσιών αποτελεί μια μεταρρύθμιση πλανητικής εμβέλειας και μεγάλου ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος.
Η αυτοκινητική τοξικότητα
Ας σταθούμε για λίγο στην αυτοκινητική εξάρτηση, που γίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα καθώς η οδήγηση παρέχει στους περισσότερους χρήστες έντονες συγκινήσεις και μεγάλες ικανοποιήσεις. Πράγματι, το ιδιωτικό αυτοκίνητο είναι μια κατάκτηση του πολιτισμού μας, πλατιά διαδεδομένη, ανταποκρίνεται στην ανάγκη της αυτονομίας των ατόμων, στις προσδοκίες τους για κινητικότητα, συμβολίζει την ελευθερία, την άνεση και τη δύναμη (μια ελαφρά πίεση στο πεντάλ του γκαζιού εκλύει τεράστια ενέργεια). Από αυτή την άποψη, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ποιότητας ζωής.
Η αυτοκινητική τοξικότητα αποδείχθηκε ακαταμάχητη στο μέτρο που το αυτοκίνητο συγκεντρώνει μέσα του όλες τις αρετές και όλα τα ελαττώματα. Μηχανή - εργαλείο και μηχανή αναψυχής, μικρό σπιτάκι με ρόδες, πιστό οικόσιτο ζωάκι, ερωμένη - σύζυγος με στρογγυλεμένες γραμμές και με χνουδωτό εσωτερικό για τους άντρες, πανίσχυρο ατσάλινο αρσενικό υποταγμένο και υποδουλωμένο για τις γυναίκες, όπου ο ενήλικος παλιμπαιδίζει και ο έφηβος νοιώθει ενήλικος, ο πολιτισμένος γίνεται βάρβαρος και ο βάρβαρος εκπολιτίζεται, όπου πραγματώνεται η κυριαρχία του Εγώ εγκλωβίζοντάς το ταυτόχρονα σε ένα καβούκι, απελευθερωτικό και συνάμα αλλοτριωτικό, σύμβολο και εργαλείο μιας ανεξαρτησίας που υποδουλώνει, εναλλακτικά ατομικιστικό, οικογενειακό, ερωτιάρικο, φωλιά ηδονής για τους εραστές και αρένα γα ενδοσυζυγικές έριδες, χώρος μεθυστικής ταχύτητας και καταπραϋντικής επιβράδυνσης, προστατευτικό κουκούλι και επιθετικό άρμα, ελατήριο της θέλησης για δύναμη μέσα στη θεϊκή επιτάχυνση και τη σκωπτική περιστροφική κίνηση, κίνητρο δεινών στρατηγικών στη ζούγκλα της πόλης, αλλά ανίκανο στο μποτιλιάρισμα, μετατρέπει το φιλήσυχο κάτοικο της πόλης σε άγριο θηρίο, ευνοεί τον ανθρώπινο ατομικισμό και μαζί την αιμοβόρα ζωτικότητα, εξαίρει τη ζωή αλλά με κίνδυνο θανάτου, το αυτοκίνητο είναι το πιο ορθολογικό μέσο μετακίνησης για την πόλη, την επαρχία, τη δουλειά και τη σχόλη, γιατί είναι συγχρόνως γρήγορο, άνετο και προσωπικό, ταυτόχρονα όμως και το πιο ανορθολογικό, γιατί προκαλεί μποτιλιαρίσματα, καθυστερήσεις, στρες, νευρικότητα -που την καταπραΰνουν κάπως το ραδιόφωνο και η μουσική- και παράγει τεράστια ρύπανση και ενεργειακή σπατάλη. Το αυτοκίνητο μας παρέχει ελευθερία υποδουλώνοντάς μας, μας προσφέρει κινητικότητα για να μας ακινητοποιήσει στην κυκλοφοριακή συμφόρηση.
Η αλόγιστη χρήση του αυτοκινήτου [...] οδηγεί στην παράλυση της κυκλοφορίας. Η αυτοκινητική τοξικότητα μετατρέπει τις θεμιτές ανάγκες μετακίνησης σε νευροσπαστική ακινησία. Η υπερβολική του χρήση καταστρέφει την ποιότητα ζωής [...]. Με δεδομένα τις πολύπλευρες ικανοποιήσεις που παρέχει και τις ακαταμάχητες εξαρτήσεις που επιβάλει, το αυτοκίνητο, αγιοποιημένο από τα διευθυντικά στελέχη μέχρι το προλεταριάτο, έχοντας κατακτήσει τη Δύση, μετέχει στην κατάκτηση 6 δισεκατομμυρίων ανθρώπων ανά την υφήλιο. Αναμφίβολα, θα βρούμε άλλες πηγές ενέργειας από το πετρέλαιο, άλλα συστατικά από το λίθιο για τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, αλλιώς δεν βλέπουμε πως θα σταματήσουμε το αυτοκινητικό παλιρροϊκό κύμα και γιατί να το στερήσουμε από αυτούς που δεν το έχουν. Διότι το αυτοκίνητο, αν και αποτελεί μια μοιραία πηγή υπερσυμφόρησης, ρύπανσης, παραφροσύνης και παραλογισμού, αποτελεί το πιο ωραίο παιχνίδι/εργαλείο για ενήλικες που εφευρέθηκε και κατασκευάστηκε ποτέ από το βιομηχανικό πολιτισμό.
