Της Ελευθερίας Αστρινάκη*
Η ευρωπαϊκή παραγωγή ταινιών με και για πρόσφυγες από το 2000 και μετά -και ειδικά μετά το 2015, χρονιά που σηματοδότησε τη λεγόμενη προσφυγική «κρίση»- περιλαμβάνει μερικές εξέχουσες ταινίες: Walls των Pablo Iraburu & Migueltxo Molina (2015, Ισπανία), Those who Feel the Fire Burning του Morgan Knibbe (2014, Ολλανδία), A Syrian Love Story του Sean McAllister (2015, Μεγάλη Βρετανία), The Longest Run της Μαριάννας Οικονόμου (2015, Ελλάδα), Logbook Serbistan του Zelimer Zilnik (2015, Σερβία) The Judgement του Stephan Komandarev (2014, Βουλγαρία), Dreaming of Denmark του Michael Graversen (2015, Δανία), Fire at Sea του Gianfranco Rossi (2016, Ιταλία).
Όμως, η κυρίαρχη κινηματογραφική πρακτική που απαντάται στην ευρωπαϊκή παραγωγή τόσο στα ντοκιμαντέρ (κυρίως ντοκιμαντέρ συνεντεύξεων - talking-heads documentaries) όσο και στις ταινίες μυθοπλασίας, αναπαράγει την προοπτική του λευκού άνδρα και «σωτήρα» των προσφύγων (white savior). Στη μεγάλη πλειοψηφία τους, οι ταινίες συνοδεύονται από ένα χειραγωγικό voice over του ίδιου του σκηνοθέτη. Η αφήγηση επικεντρώνεται είτε στην οδύσσεια του ταξιδιού από την Ανατολή στη Δύση και από το Νότο στο Βορρά, είτε τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στα «στρατόπεδα συγκέντρωσης» κατά την αναμονή της εξέτασης αίτησης ασύλου, διαιωνίζοντας έτσι την αντιμετώπιση των προσφύγων ως πρόβλημα.
Ένα άρθρο στο Al Jazeera για την μικρή κοινότητα του Κιλίς της Τουρκίας ως πρότυπη κοινότητα ενσωμάτωσης προσφύγων ήταν η αρχή για τη σύλληψη της ιδέας του ντοκιμαντέρ Small is Beautiful (σκηνοθεσία/έρευνα: Ελευθερία Αστρινάκη). Τα γυρίσματα του SB ολοκληρώθηκαν πρόσφατα με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα Ελλάδας, υπό την διεύθυνση της Maria Oshana, σε παραγωγή της Oh My Dog Productions και της Φωτεινής Οικονομοπούλου και σε διεύθυνση φωτογραφίας της Ολυμπίας Μυτιληναίου.
Με το Small is Beautiful επιχειρούμε να αντιταχθούμε στην κυρίαρχη αφήγηση. Απέχοντας από την παραγωγή ενός ακόμη καταγγελτικού ντοκιμαντέρ που θρηνεί τη μοίρα των προσφύγων, σχεδιάσαμε μια ταινία τεκμηρίωσης που θα παρουσιάσει αυτό στο οποίο πρέπει να στοχεύουν ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές, οι κοινωνίες μας στο σύνολο τους και ο καθένας από εμάς ξεχωριστά: την ενσωμάτωση των προσφύγων στις νέες πατρίδες δεδομένου ότι οι πόλεμοι συνεχίζονται και η ανθρωπινή κινητικότητα αποτελεί πια μια συνθήκη οργάνωσης της ζωής και όχι εξαίρεση. Επιχειρούμε την ίδια στιγμή να πάμε ενάντια και στην κυρίαρχη κινηματογραφική φόρμα. Χωρίς «white savior’s» voice over, οι πρωταγωνιστές μας είναι οι ίδιοι οι πρόσφυγες, με τη δική τους εμπειρία και προοπτική.
H περίπτωση του τουρκικού Κιλίς έθεσε ερωτήματα και κινητοποίησε την έρευνά μας για αντίστοιχες κοινότητες-μοντέλα προσφυγικής ενσωμάτωσης, προσθέτοντας ως περιορισμό τις πύλες της ευρωπαϊκής ηπείρου. Εκεί εξάλλου εστιάζεται η προσφυγική κρίση κυρίως λόγω της Συνθήκης του Δουβλίνου που ορίζει ότι οι πρόσφυγες οφείλουν να επιστρέφουν στις χώρες εισόδου από όπου και εισήλθαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο με αποτέλεσμα τη συσσώρευσή τους στην Ελλάδα και την Ιταλία. Η Συνθήκη όχι μόνο δεν επικαιροποιήθηκε ποτέ από τους Ευρωπαίους ηγέτες, μετά τη χωρίς προηγούμενο εισροή προσφύγων το 2015, αλλά ούτε καν έχει εκφραστεί η ανάγκη επικαιροποίησής της μέχρι σήμερα. Έτσι, παρόλο που το προσφυγικό δεν είναι εθνικό ζήτημα των χωρών του ευρωπαϊκού Νότου, αλλά ζήτημα της Ευρώπης ολόκληρης, οι χώρες στα εξωτερικά σύνορα της ηπείρου έχουν επωμιστεί τη διαχείρισή του. Σε αυτό προστέθηκε η μοναδική πρωτοβουλία των Ευρωπαίων ηγετών για τη διαχείριση του προσφυγικού, δηλαδή η Συμφωνία ΕΕ και Τουρκιάς. Έτσι, από τον Μάιο του 2016 προβλέφθηκε ως λύση της «προσφυγικής κρίσης» η επιστροφή των προσφύγων στην Τουρκία.
Σε αυτό το περιβάλλον, το σχέδιο για το SB στο Ίδρυμα Λούξεμπουργκ κατατέθηκε τον Ιούλιο του 2018 και αφορούσε τρεις μικρές κοινότητες-μοντέλα προσφυγικής ενσωμάτωσης στις πύλες της Ευρώπης: το Ριάτσε της Καλαβρίας, στη νότια Ιταλία, το νησί της Τήλου στο νοτιοανατολικό Αιγαίο και το Κιλίς, στα νοτιοανατολικά σύνορα της Τουρκιάς με τη Συρία, 80 χλμ μόνο μακριά από το Χαλέπι.
Λίγο πριν τα προγραμματισμένα γυρίσματα τον Δεκέμβριο του 2018, καταλύονται και οι τρεις κοινότητες, η μία μετά την άλλη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Στο Ριάτσε, ο Ματέο Σαλβίνι, Αναπληρωτής Πρωθυπουργός και Υπουργός Εσωτερικών, και η νέα ιταλική, με εθνικιστικά χαρακτηριστικά, κυβέρνηση, θέτουν σε κατ’ οίκο περιορισμό και αργότερα εξορίζουν από το Ριάτσε τον δήμαρχο Domenico Lucano με κατηγορίες ενθάρρυνσης παράνομης μετανάστευσης και υπεξαίρεσης χρημάτων. Παράλληλα, μεταφέρουν όλους τους πρόσφυγες από το Ριάτσε στα αστικά κέντρα της Ιταλίας, βάζοντας λουκέτο στις ΚΟΙΝΣΕΠ, όπου συνεργάζονταν πρόσφυγες με ντόπιους. Στην Τήλο, η ΜΚΟ Solidarity Now μεταφέρει όλους του πρόσφυγες από τη δομή της Τήλου σε δομές της στα αστικά κέντρα Αθηνάς και Θεσσαλονίκης. Η μετακίνηση των προσφύγων, αν και έχει ξεκινήσει από το καλοκαίρι, ολοκληρώνεται αμέσως μετά την άρνηση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ να δώσει το πράσινο φως για τη δημιουργία ΚΟΙΝΣΕΠ Τυροκομείου όπου Έλληνες και πρόσφυγες θα δούλευαν μαζί. Στην Τουρκία, ο Ερντογάν προγραμματίζει επίθεση στη Συρία και τους Κούρδους από την περιοχή του Κιλίς.
Όποιο κι αν είναι το πρόβλημα, είτε η νέα κυβέρνηση στην Ιταλία είτε οι ΜΚΟ και η Υπάτη Αρμοστεία στην Ελλάδα είτε η τουρκική εξωτερική πολιτική, οι λιγοστές πρότυπες κοινότητες ενσωμάτωσης προσφύγων, που μπορούν πράγματι να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση για τη διαχείριση του προσφυγικού, καλούνται να σταματήσουν να δείχνουν το δρόμο της συμπερίληψης και της συμβίωσης.
Αποφασισμένοι και αφοσιωμένοι στην ερεύνα για το SB βρεθήκαμε στο Ριάτσε την πρωτοχρονιά, όταν Ιταλοί και πρόσφυγες γιορτάζουν τον ερχομό του 2019 με πανό Riace Non Si Arresta (το Ριάτσε δεν συλλαμβάνεται). Στην κεντρική πλατεία γράφουν με κεριά Mimmo Libero, ζητώντας την επιστροφή του δημάρχου Domenico Lucano. Το ακτιβιστικό Pιάτσε, με τους τοίχους καλυμμένους με πολιτικά γκράφιτι και ταμπέλες που αναγράφουν 20 διαφορετικές εθνικότητες στους κόλπους της κοινότητας, είναι πια άδειο. Η μεγάλη πλειοψηφία των προσφύγων έχει ήδη μεταφερθεί και όλες οι ΚΟΙΝΣΕΠ που αποτέλεσαν τη βάση για το μοντέλο ενσωμάτωσης που υπήρξε το Ριάτσε είναι κλειστές. Μόνο ένα ζευγάρι προσφύγων από την Ερυθραία δουλεύει εθελοντικά, ελπίζοντας στην επιστροφή του δημάρχου, ενώ οι λιγοστοί που έχουν απομείνει ετοιμάζονται και αυτοί να φύγουν.
Η κατάλυση στην Τήλο ήταν ολοκληρωτική. Την ώρα που η Μόρια στο νησί της Λέσβου βουλιάζει, με αριθμό προσφύγων τριπλάσιο από την χωρητικότητά της, η δομή της Τήλου παραμένει άδεια από τον Δεκέμβριο του 2018 μέχρι και σήμερα. Η ΜΚΟ Solidarity Now μεταφέρει τους πρόσφυγές «της». Η ΚΟΙΝΣΕΠ που θα εκκινούσε την ενσωμάτωση δεν δημιουργείται από την Υπάτη Αρμοστεία. Το «πιο φιλόξενο νησί για τους πρόσφυγες», που διαλαλούσαν τα τελευταία χρόνια τα διεθνή ΜΜΕ, αλλά και o ιστότοπος της Ύπατης Αρμοστείας, εξαφανίζεται από τον προσφυγικό χάρτη.
Η περιπλάνηση και η έρευνα στην Ελλάδα και στο «Πρόγραμμα Εστία» της Ύπατης Αρμοστείας δεν είχε ανιχνεύσιμα αποτελέσματα όσον αφορά την ενσωμάτωση των προσφύγων. Μοναδικό φωτεινό παράδειγμα η κοινότητα των Ανωγείων στην Κρήτη. Εκεί ιδρύθηκε και στήθηκε από τον Νίκο Δραμουντάνη το πρώτο κέντρο υποδοχής ασυνόδευτων ανηλίκων αιτούντων άσυλο, το 2001. Η σωστή βάση και διαχείριση, η εμπειρία τόσων χρονών, αλλά και η εκπαίδευση και αφύπνιση της κοινωνίας των ντόπιων, καθιστούν τα Ανώγεια τη μοναδική κοινότητα στην Ελλάδα που κυριολεκτικά αγκαλιάζει και ενσωματώνει προσφυγόπουλα στους κόλπους της. Αξιομνημόνευτη παρουσία ο Σαμίρ από το Αφγανιστάν που ζει και δουλεύει στα Ανώγεια εδώ και 11 χρονιά, ενώ τελευταία τραγουδά στα ελληνικά τα τραγούδια που γράφει για αυτόν o Λουδοβίκος των Ανωγείων. Παρ’ ολ’ αυτά, και αυτή η κοινότητα αυτή την στιγμή υπολειτουργεί, φιλοξενώντας μονό 7 ανήλικους πρόσφυγες, ενώ έχει χωρητικότητα για 25. Βρίσκεται σε φθίνουσα πορεία, ίσως και ανεπιστρεπτί, καθώς οι περισσότεροι ανήλικοι πρόσφυγες μεταφέρονται στο «Πρόγραμμα Εστία» της Ύπατης στην πόλη του Ηρακλείου.
Η εμπειρία της Τουρκίας ήταν εξαιρετική, αν και χρειάστηκαν παραπάνω από τέσσερις μήνες για την έκδοση άδειας κινηματογράφησης για το SB, ενώ η ελληνική πολιτική εισήγηση για τα γυρίσματα από το Υπουργείο Εξωτερικών ήταν αρνητική και αποτρεπτική. Ο Ερντογάν δεν επιτέθηκε τελικά στη Συρία από το Κιλίς. Είχαμε έτσι την ευκαιρία να καταγράψουμε στην συνοριακή πόλη του Κιλίς την εξοχή συμβίωση Τούρκων και Σύριων, με την τοπική αυτοδιοίκηση να ενθαρρύνει την ενσωμάτωση τους με περισσότερους από έναν τρόπους: επιχειρηματικές συνεργασίες μεταξύ ντόπιων και Σύριων, υποστήριξη συριακών οργανώσεων όπως το Κέντρο Σύριων Γυναικών Kareemat, καθημερινές συναλλαγές, γάμοι και φιλίες μεταξύ «αδελφών», γιατί όπως μας είπαν χαρακτηριστικά «οι Σύριοι είναι καρντάσια και η προσφυγιά μπορεί να συμβεί σε όλους μας ανά πάσα στιγμή».
Το ντοκιμαντέρ Small is Beautiful θα προβληθεί στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 2019
* Κινηματογραφίστρια και Visiting Assistant Professor στο New York University, School of Arts and Science, Onassis Program in Hellenic Studies
