Του Βαγγέλη Κρικώνη*
Ο όρος αποανάπτυξη πολλές φορές σοκάρει, αφού δηλώνει ρητά την άρνηση στην ανάπτυξη που δυστυχώς είναι ευρέως αποδεκτή στις κοινωνίες που ζούμε. Για τους περισσότερους η ανάπτυξη ακούγεται θετικά σαν πρόοδος και ευημερία, διότι δημιουργεί πλούτο, θέσεις εργασίας, οικονομική ασφάλεια και σταθερότητα. Ισχύει όμως αυτό σήμερα; Αν το εξετάσουμε με νηφαλιότητα, ίσως να λυθούν κάποιες παρανοήσεις που οδηγούν συχνά σε ανώφελες διαμάχες πάνω σε οικολογικούς, οικονομικούς ή πολιτισμικούς προβληματισμούς.
Ο οικολογικός κίνδυνος
Από την βιομηχανική εποχή, με την επικράτηση της καπιταλιστικής οικονομίας, άρχισε η εντατική εκμετάλλευση των πόρων της γης με σκοπό το κέρδος, αλλά και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων. Με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας -που απογείωσε την παραγωγικότητα- υπήρξε αρχικά μια θεαματική πρόοδος, ενώ οι ζημιές στο περιβάλλον ήταν μικρές και αναστρέψιμες. Τα πενήντα όμως τελευταία χρόνια η ανάπτυξη ξεπέρασε κάθε όριο. Σύμφωνα με τα στοιχεία του δικτύου Global Footprint Network (GFN), που υπολογίζει το οικολογικό αποτύπωμα της ανθρωπότητας, το 2017 ο «προϋπολογισμός» της γης (δηλαδή όσα η φύση μπορεί να προσφέρει σε ένα χρόνο) εξαντλήθηκε στις αρχές Αυγούστου!
Οι επιστήμονες μας είχαν προειδοποιήσει, ήδη από το 1970, για την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος από την αλόγιστη οικονομική δραστηριότητα και πρότειναν μηδενική ανάπτυξη. Η οικονομική ελίτ τους αγνόησε εμμένοντας στο οικονομικό μοντέλο που «θριάμβευσε» επί του κομμουνισμού και, δυστυχώς, την ίδια στάση κρατά μέχρι σήμερα. Η ιδεολογική αλαζονεία της Δύσης, όμως, δεν μπορεί να σκεπάσει την πραγματικότητα: υπερθέρμανση του πλανήτη, κλιματική αλλαγή, καταστροφή οικοσυστημάτων και βιοποικιλότητας. Η ανάπτυξη, από φάρμακο έγινε δηλητήριο! Θα συνεχίσουμε να το πίνουμε ή θα αφυπνιστούμε;
Το οικονομικό αδιέξοδο της ανάπτυξης
Το κεφαλαιοκρατικό μοντέλο δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς μια διαρκή μεγέθυνση. Ο βασικός λόγος είναι η πίστωση, που υποχρεώνει το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων να κινείται σε διαρκώς μεγαλύτερους κύκλους. Μια ιστορική ματιά μας διαφωτίζει. Στη δεκαετία του ΄70, μετά την Ένδοξη Τριακονταετία, φτάσαμε στα όρια αυτής της μεγέθυνσης. Η παραγωγή όμως δεν μπορούσε πλέον να απορροφηθεί από τη ζήτηση, ενώ η πλήρης απασχόληση ήταν αδύνατο να διατηρηθεί λόγω της αυτοματοποίησης, της ρομποτοποίησης και της πληροφορικής. Το οικονομικό οικοδόμημα κινδύνευε σοβαρά! Η λύση που δόθηκε ήταν ευφυέστατη: οι αγορές (του χρήματος), άρχισαν να δανείζουν αφειδώς, για να παρατείνουν τη λειτουργία της οικονομικής μηχανής, πετυχαίνοντας τη διατήρηση της κατανάλωσης (άρα και της παραγωγής και της απασχόλησης), μεγάλα τοκογλυφικά κέρδη, και πολιτική κυριαρχία επί των κυβερνήσεων. Τις συνέπειες αυτής της επιλογής τις βιώνουμε σήμερα: υπέρ-καταναλωτισμός, υπερχρέωση, υποταγή στους δανειστές.
Η κρίση του 2008 κατέδειξε ότι το μοντέλο καταναλωτικής ανάπτυξης έκλεισε τον ιστορικό του κύκλο, καθώς ο χρόνος της παράτασης τελείωσε! Για την κοινή λογική δεν είναι υπερβολική η φράση του διακεκριμένου οικονομολόγου Kenneth Boulding: «Όσοι πιστεύουν ότι μία απεριόριστη ανάπτυξη είναι δυνατή σε έναν πεπερασμένο πλανήτη είναι ή ηλίθιοι ή οικονομολόγοι!!»
Χρειάζεται -και μάλιστα επειγόντως- να επινοήσουμε ένα νέο μοντέλο ευημερίας που θα ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να μειώνει την δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους. Το πρόβλημα συμπυκνώνεται στο ερώτημα: είναι δυνατή η ευημερία χωρίς ανάπτυξη; Η πρωτοποριακή έρευνα έχει ήδη αρχίσει να μας δίνει τεκμηριωμένες προτάσεις. Ο Tim Jackson, οικονομολόγος και κορυφαίος σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης, μας υποδεικνύει εναλλακτικούς τρόπους επίτευξης της ευημερίας. Η πρότασή του είναι ένα βιώσιμο οικονομικό-κοινωνικό πρόγραμμα με σεβασμό προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του με τίτλο Ευημερία χωρίς ανάπτυξη, στο οποίο καταγράφει συμπεράσματα από πολλές ομάδες ερευνητών οικονομολόγων, τελειώνει με την εξής φράση: «έχουμε διαπιστώσει ότι μία διαφορετική οικονομική κατάσταση είναι εφικτή. Μία καλύτερη και πιο δίκαιη κοινωνική λογική είναι στο χέρι μας. Οι δυνατότητες δεν περιορίζονται ούτε από τα οικολογικά όρια ούτε από την ανθρώπινη φύση. Μόνο από την ικανότητά μας να πιστέψουμε στην αλλαγή και να εργαστούμε για αυτήν».
Από την ποσότητα στην ποιότητα
Η επιλογή, λοιπόν, που έχουμε να κάνουμε είναι μεταξύ μιας ανεξέλεγκτης οικονομικής και κοινωνικής κατάρρευσης, και μιας βιώσιμης αποανάπτυξης που με σωστή οικονομική και πολιτική διαχείριση θα μας οδηγήσει σε μια υγιή κοινωνία, βασισμένη στις «ζεστές» ανθρώπινες σχέσεις (φιλία, έρωτας, συλλογικότητα) και στην χαρά μέσα από την απλότητα. Αξίζει να αναρωτηθούμε: μήπως αυτό είναι το μυστικό της καλής ζωής που όλοι επιθυμούμε;
Η πρόταση, λοιπόν, της αποανάπτυξης είναι απλή: διαχωρίζοντας τις πραγματικές ανάγκες από τις επιθυμίες μας και υιοθετώντας μια «εθελούσια ολιγάρκεια» μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα, χωρίς να χρειάζεται να παράγουμε και να καταναλώνουμε όλο και περισσότερο. Δεν προτείνεται η συρρίκνωση της οικονομίας, αλλά εκείνων των δραστηριοτήτων που δεν έχουν ανάγκη η κοινωνία και ο άνθρωπος για να ευημερούν. Απεναντίας, μπορεί και πρέπει να αναπτυχθούν αγαθά και υπηρεσίες που έχουν μικρότερο κόστος, μικρή επιβάρυνση στο περιβάλλον και μεγαλύτερη κοινωνική ωφελιμότητα, όπως η προληπτική ιατρική, η παιδεία, ο πολιτισμός, ενώ σήμερα -για να αυξάνεται το ΑΕΠ- ευνοείται ακριβώς το αντίθετο.
Χρειάζεται να στοχαστούμε: Τι κοινωνία θέλουμε και μπορούμε; Δεν έχουμε δυστυχώς την πολυτέλεια του χρόνου. Η αδράνεια (από άγνοια, συνήθεια ή ανευθυνότητα) μας οδηγεί στην οικονομική, κοινωνική και οικολογική καταστροφή. Είναι αναγκαίο ένα μεγάλο νοητικό άλμα. Η ριζική αλλαγή στον τρόπο ζωής, της σκέψης και της συμπεριφοράς μας, είναι -ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία- η μοναδική μας διέξοδος.
* Ιδρυτικό μέλος της Κίνησης Αποανάπτυξης Τρικαλινών Πολιτών
