Του Γιώργου Η. Παπαηλιού*
Η αναθεώρηση του συντάγματος συνδέεται με την κατεύθυνση που αυτή έχει (προοδευτική ή συντηρητική), αφού δεν είναι ιδεολογικά - πολιτικά ουδέτερη.
Επιπλέον συνδέεται με τις απαιτήσεις της συγκυρίας, αφού δεν πραγματοποιείται ποτέ εν (πολιτικώ) κενώ.
Η συγκυρία συνίσταται στο ότι η χώρα, μετά την έξοδο από τα «Μνημόνια» και την αυστηρή επιτροπεία, έχει αποκτήσει περιθώρια αυτονομίας, ώστε να μπορεί η ίδια να χαράσσει πολιτικές, που και αυτές έχουν ιδεολογικό - πολιτικό πρόσημο.
Βάσει αυτών των παραμέτρων, η αναθεώρηση του συντάγματος υπηρετεί την ανάγκη προώθησης αλλαγών, εν όψει κρίσιμων αποφάσεων, οι οποίες θα καθορίσουν την πορεία και το μέλλον της χώρας και της Ευρώπης.
Ενδεικτικά, τρία θέματα που προσδιορίζουν ως προοδευτικό τον χαρακτήρα της σχετικής πρότασης του ΣΥΡΙΖΑ.
Αφορούν την ενίσχυση της δημοκρατίας μέσω της διεύρυνσης της λαϊκής συμμετοχής, την ανασυγκρότηση του κοινωνικού κράτους μέσω του εμπλουτισμού των κοινωνικών δικαιωμάτων και τη διασφάλιση της περιφερειακής συνοχής μέσω της άσκησης συγκεκριμένων πολιτικών για τις μειονεκτικές περιοχές.
1) Σήμερα η Δημοκρατία, η οποία λειτουργεί υπό καθεστώς παγκοσμιοποίησης, σε περιβάλλον ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών και συγκέντρωσης του πλούτου στα χέρια ολίγων, εμφανίζει σημάδια κόπωσης. Αφαιρούνται διαρκώς αντικείμενα από το πεδίο της δημοκρατικής πολιτικής αντιπαράθεσης. Ταυτόχρονα, διάφορες οντότητες, χωρίς λαϊκή νομιμοποίηση, όπως κάποιες ανεξάρτητες αρχές, συχνά επιβάλλουν πολιτικές.
Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας περιορίζεται στην εκλογή αντιπροσώπων είτε για τη Βουλή είτε σε περιφερειακό και δημοτικό επίπεδο.
Η νομοθετική πρωτοβουλία ανήκει στη Βουλή και κυρίως -ή μάλλον αποκλειστικά- στην κυβέρνηση, λόγω των συντεταγμένων βουλευτών στην πλειοψηφούσα κοινοβουλευτική ομάδα.
Προτείνεται λοιπόν, η νομοθετική πρωτοβουλία να αποδοθεί και στους πολίτες, με τρόπο ώστε να τους αναγνωριστεί η δυνατότητα να υποβάλλουν προτάσεις νόμου, οι οποίες θα εισάγονται υποχρεωτικά στη Βουλή για συζήτηση, επεξεργασία και ψήφιση.
Με αυτό τον τρόπο αμβλύνονται τα δομικά ελλείμματα της αντιπροσώπευσης και η συμμετοχή των πολιτών δεν περιορίζεται μόνον στα δικαιώματα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, αλλά επεκτείνεται και στην αναγνώριση συμμετοχικών δικαιωμάτων, με τρόπο ώστε να ενισχύονται η πολιτικοποίηση και ο ουσιαστικός δημόσιος διάλογος.
Προς την ίδια κατεύθυνση, αυτήν της ενίσχυσης της λαϊκής παρέμβασης, κινούνται η καθιέρωση της απλής αναλογικής, η πρόταση για διενέργεια δημοψηφίσματος με λαϊκή πρωτοβουλία και η πρόταση για υποχρέωση κύρωσης με δημοψήφισμα συγκεκριμένων διεθνών συνθηκών.
Έτσι ενδυναμώνεται θεσμικά η ίδια στη δημοκρατία και αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.
2) Τα κοινωνικά δικαιώματα συνιστούν σημαντικό στοιχείο του κοινωνικού κράτους.
Η αναγνώριση των κοινωνικών δικαιωμάτων συνδέεται με το γεγονός ότι η κοινωνική πλειοψηφία δεν έχει πρόσβαση σε βασικά αγαθά, καθώς οι οικονομικά ισχυροί διαχειρίζονται και καρπούνται τον παραγόμενο πλούτο. Έτσι τα κοινωνικά δικαιώματα αποτελούν την «έκφραση του θεμελιώδους δικαιώματος στη ζωή» του απλού ανθρώπου, αποσκοπώντας στην εξασφάλιση κατά το δυνατόν ισότιμης συμμετοχής της κοινωνικής πλειοψηφίας στην οικονομική και κοινωνική ζωή.
Με την πρόβλεψη των κοινωνικών δικαιωμάτων κατοχυρώνονται δικαιώματα αλλά και αντικειμενικές δικαιϊκές αρχές. Γι’ αυτό και απευθύνονται όχι μόνον στα άτομα και σε συλλογικές οντότητες, αλλά και στο κράτος, που υποχρεούται να ενεργεί προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις και να ασκεί πολιτικές με συγκεκριμένο περιεχόμενο.
Μέσω της άσκησης των κοινωνικών δικαιωμάτων ενεργοποιούνται οι χώροι της εργασίας και της κοινωνικής ασφάλισης, της εκπαίδευσης, της υγείας και άλλων κοινωνικών αγαθών, στα οποία το κράτος νομιμοποιείται να έχει αποκλειστικό ή τον πρώτο ή κυρίαρχο λόγο, με σκοπό την προστασία του δημοσίου συμφέροντος.
Προτείνεται η συνταγματική κατοχύρωση της κρατικής εγγύησης ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης για όλους, μέσω καθολικών κοινωνικών υπηρεσιών και εισοδηματικών ενισχύσεων. Η συγκεκριμένη πρόβλεψη, στην οποία θεμελιώνεται ένα γενικό δικαίωμα στην κοινωνική πρόνοια, συμπληρώνεται με αναφορά στην ειδική προστασία που πρέπει να παρέχεται στην οικογένεια, τον γάμο, τη μητρότητα, τα παιδιά, τους νέους, τους ηλικιωμένους, τα άτομα με αναπηρία και τους άπορους.
Επιπλέον προτείνεται η θεσμική αναβάθμιση του δικαιώματος στην υγεία. Η υγεία αναγνωρίζεται ρητά ως κοινωνικό δικαίωμα (και όχι απλά ως κρατική υποχρέωση μέριμνας), από το οποίο απορρέει η υποχρέωση του κράτους να παρέχει καθολική πρόσβαση σε αποτελεσματικές παροχές υγείας.
Μέσω δε της προσθήκης νέας διάταξης, προτείνεται να κατοχυρωθεί ο δημόσιος έλεγχος βασικών κοινωνικών αγαθών, όπως το νερό, η ηλεκτρική ενέργεια και τα δίκτυα διανομής τους.
Τέλος, προτείνεται η ουσιαστική ενίσχυση της εργασίας, η οποία, κατά την περίοδο των «μνημονιακών» πολιτικών, υπέστη και τη μεγαλύτερη «επίθεση», με αποτέλεσμα την πλήρη απορρύθμισή της.
Προτείνονται ειδικότερα ρυθμίσεις για τους γενικούς όρους εργασίας εντός των ορίων που τίθενται από τις διεθνείς συμβάσεις εργασίας και την αρχή της ανθρώπινης αξίας, για την κατοχύρωση της συλλογικής αυτονομίας, των ελεύθερων συλλογικών διαπραγματεύσεων, των συλλογικών συμβάσεων εργασίας, της προσφυγής και μονομερώς στη διαιτητική διαδικασία, της πρόβλεψης της αρχής της ευνοϊκότερης μεταχείρισης για τους εργαζόμενους σε περίπτωση συρροής νόμου και συλλογικής ρύθμισης, μεταξύ συλλογικών ρυθμίσεων και μεταξύ συλλογικής ρύθμισης και ατομικής σύμβασης εργασίας κ.ά.
3) Στη χώρα μας, εκτός των κοινωνικών ανισοτήτων, υφίστανται και μεγάλες περιφερειακές ανισότητες, που αποτυπώνονται κυρίως στις ορεινές και νησιωτικές περιοχές. Αυτές οι μειονεκτικές περιοχές, λόγω της απόστασης και της δυσχερούς πρόσβασής τους από και προς το κέντρο, της δημογραφικής γήρανσης και άλλων αρνητικών παραγόντων, δεν γίνονται πάντοτε και εύκολα αποδέκτες των γενικών κυβερνητικών πολιτικών και χρειάζονται ιδιαίτερη μεταχείριση για να παραμείνουν «ζωντανές». Μέσω δε της μείωσης ή της εξάλειψης των περιφερειακών ανισοτήτων, μπορεί να επιτευχθεί εν τέλει η ολόπλευρη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξή τους.
Σε αυτό το πλαίσιο, η πρόταση για θετικές πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης ειδικού χαρακτήρα και για «την εύρυθμη και απρόσκοπτη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης» επιβάλλει προσαρμογή στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και συνθήκες αυτών των περιοχών.
Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού έχει οδηγήσει στην αντίληψη ότι υφίσταται μία και μοναδική οικονομική πρόταση και λύση, η οποία επενδύεται με τεχνοκρατικό μανδύα που εμφανίζεται ουδέτερος.
Αυτή η πολιτική έχει οδηγήσει στην επικράτηση των αγορών επί της πολιτικής και της κοινωνίας και απευθύνεται και στηρίζει τα συμφέροντα των οικονομικά ισχυρών.
Στον αντίποδα, η προοδευτική πολιτική στηρίζει τα συμφέροντα της μεγάλης κοινωνικής πλειοψηφίας, η οποία επενδύει στα δημόσια αγαθά και στο κοινωνικό κράτος.
Σε αυτό το πλαίσιο, η αναθεώρηση του συντάγματος παρέχει την ευκαιρία να θεσμοθετηθούν δυνατότητες αναβάθμισης της δημοκρατίας, ανασυγκρότησης του κοινωνικού κράτους και διασφάλισης της περιφερειακής συνοχής.
*Ο Γιώργος Η. Παπαηλιού είναι δικηγόρος - διδάκτορας Νομικής και βουλευτής Αρκαδίας του ΣΥΡΙΖΑ
