Του Τάσου Κουράκη*
Στις ιδεολογικές αναφορές της Aριστεράς, αλλά και σε εκείνες της ευρύτερης προοδευτικής σκέψης, η δημιουργία θεσμών σωφρονισμού με έμφαση στην επανένταξη και όχι τόσο στην παραδειγματική τιμωρία αποτελούσαν ανέκαθεν κεντρικό σημείο. Επίσης, τουλάχιστον στο επίπεδο των θεσμικών διακηρύξεων, στο ευρωπαϊκό ανθρωπιστικό κεκτημένο συνολικά, η δημιουργία θεσμών λιγότερης φυλακής, εάν θα μπορούσαμε να το διατυπώσουμε έτσι, αποτελεί επιδιωκόμενη πρακτική, θετική προσέγγιση, η οποία συνάδει και με τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και με την αποτελεσματικότητα του συστήματος, με την ευρεία έννοια, σε ό,τι αφορά τον περιορισμό της υποτροπής.
Υπό αυτό το πρίσμα, θα μπορούσε να αντιπαραθέσει κανείς τα αγροτικά καταστήματα κράτησης, έναν από τους πιο διαδεδομένους θεσμούς λιγότερης φυλακής, συγκριτικά με τις δομές απόλυτου εγκλεισμού, super max ασφάλειας, ή τύπου Γ, οι οποίες κινούνται στην ακριβώς αντίθετη λογική. Στα αγροτικά καταστήματα κράτησης, το βάρος του εγκλεισμού δεν αποτελεί ποινή, πάνω στην ποινή. Η έμφαση δίνεται στην προοπτική, στη δημιουργία δεσμών επανένταξης, αλλά και στα εφόδια που μπορεί να αποκτήσει κάποιος, ενόψει της επιστροφής του στην κοινωνική ζωή. Η ζωή σε μία καθημερινότητα, όπου τα “σημάδια της φυλακής”, τα εμπόδια, τα μέτρα ασφαλείας, δεν είναι αυτά που καθορίζουν το περιβάλλον της διαβίωσης, μπορεί να προσφέρει σημαντικά κίνητρα και οφέλη για τους κρατουμένους. Ταυτόχρονα, ο θεσμός των αγροτικών καταστημάτων κράτησης έχει πολύ μικρότερο δημοσιονομικό αντίκτυπο στο σύνολο της σωφρονιστικής πολιτικής, από εκείνο των δομών υψίστης ασφαλείας. Εάν συνυπολογίσουμε και τα πολύ μικρά ποσοστά προβλημάτων αποδράσεων στις αγροτικές φυλακές, τότε θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι όχι μόνο οι κρατούμενοι, όχι μόνο η κοινωνία, αλλά και το σύνολο της αντεγκληματικής πολιτικής μπορεί να ωφεληθεί από ένα ημιελεύθερο μοντέλο διαβίωσης στις αγροτικές φυλακές.
Η βασική πρόκληση για το θεσμό των αγροτικών καταστημάτων κράτησης είναι η ίδια η επιβίωσή τους. Η ίδια η διατήρηση των υποδομών τους και της παραγωγικής τους ικανότητας. Άρα, η λειτουργία του πρώτου γυναικείου αγροτικού καταστήματος κράτησης στις φυλακές της Θήβας ξεκινάει μέσα σε ένα δύσκολο πλαίσιο και αποτελεί ένα σημείο εκκίνησης, ένα βήμα, μπροστά σε μία μεγάλη προσπάθεια που απαιτείται για την οριστική θεμελίωση της συνταγματικής επιταγής της ισότητας και τη δυνατότητα πρόσβασης και των δύο φύλων σε αυτό τον τύπο δομής.
Είναι σαφές ότι η εμπειρική έρευνα αποδεικνύει ότι ο θεσμός της αγροτικής φυλακής αποτελεί πολύ καλύτερη μέθοδο μείωσης της υποτροπής στο έγκλημα από τον κλασικό τύπο σωφρονισμού της κλειστής φυλακής. Ο βασικός λόγος είναι αυτός που ανάφερε και ένας κρατούμενος σε δομή αγροτικής φυλακής, σε σχετικό ερώτημα: “Πριν, όταν με ρωτούσαν τι δουλειά κάνω, έλεγα κλέφτης. Τώρα λέω αρτοποιός”. Το περιβάλλον της φυλακής δημιουργεί συνθήκες παγίδευσης σε ένα σπιράλ πίεσης, βίας, εγκληματικότητας. Το περιβάλλον της αγροτικής φυλακής αποτελεί την απάντηση σε αυτό ακριβώς το πρόβλημα, μαζί και με άλλους θεσμούς που πρέπει να προχωρήσουν, όπως εκείνος της ημιελεύθερης διαβίωσης.
Εάν στις ανδρικές αγροτικές φυλακές διαβιούν περί τους 360 κρατούμενους, στις γυναικείες οι διαθέσιμες θέσεις είναι μόλις 30. Εντούτοις, οι αγροτικές φυλακές θα μπορούσαν να απαντήσουν καλύτερα και σε πολύ συγκεκριμένες ανάγκες των κρατουμένων μητέρων, των γυναικών κρατουμένων με προβλήματα ψυχικής υγείας, τοξικοεξάρτησης, ή των νεαρών γυναικών κρατουμένων.
Έχει, όμως, ενδιαφέρον να σκεφτούμε και πιο συνολικά την εικόνα των γυναικείων καταστημάτων κράτησης, ώστε να γίνουν κατανοητοί οι λόγοι για τους οποίους η πρόσβαση σε διαβίωση σε αγροτικές φυλακές είναι μία επιβεβλημένη ανάγκη. Στο ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα οι περισσότεροι κρατούμενοι είναι άνδρες. Οι γυναίκες, μέσα σε ένα πληθυσμό περίπου 11.000 κρατουμένων, είναι λιγότερες από 600. Επίσης, οι γυναίκες κρατούμενες στην συντριπτική τους πλειοψηφία δεν έχουν διαπράξει εγκλήματα κατά της ζωής, αλλά βρίσκονται στη φυλακή είτε για παραβάσεις της νομοθεσίας για τα ναρκωτικά είτε για εγκλήματα κατά της περιουσίας. Η συγκεκριμένη εικόνα εντούτοις δεν συνάδει, σε πολλές περιπτώσεις, με την κατάσταση που επικρατεί στα γυναικεία καταστήματα κράτησης, το μεγαλύτερο εκ των οποίων βρίσκεται στη Θήβα, εκεί όπου ξεκίνησε και η προσπάθεια για τις γυναικείες αγροτικές φυλακές. Τα σωφρονιστικά καταστήματα γυναικών έχουν και αυτά πρόβλημα υπερπληθυσμού, δεν μπορούν να απαντήσουν σε ανάγκες ευάλωτων κοινωνικών ομάδων γυναικών, στο βαθμό που επιβάλλεται. Επίσης, υπάρχει ακόμα ένα πρόβλημα. Με δεδομένο ότι οι βασικές δομές είναι δύο, της Θήβας και του Κορυδαλλού, οι γυναίκες κρατούμενες είναι, σε συντριπτικό βαθμό, μακριά από το σπίτι τους. Τέλος, περίπου 60 γυναίκες εκτίουν ποινή ισοβίων (οι περισσότερες βρίσκονται στη φυλακή της Θήβας), ενώ σε αντίθεση με τους άνδρες οι γυναίκες κρατούμενες είναι στην πλειοψηφία τους Ελληνίδες.
Άρα, λοιπόν, με βάση τα στοιχεία για το γυναικείο πληθυσμό του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος, το συμπέρασμα που μπορούμε να εξάγουμε είναι ότι η προσπάθεια διεύρυνσης των εναλλακτικών μέτρων έκτισης της ποινής, με δεδομένο το μικρό σε σχέση με τους άνδρες αριθμό τους, δεν είναι ανέφικτη. Η προσπάθεια αυτή, βέβαια, δεν μπορεί να γίνει ξεχωριστά από τη συνολική προσέγγιση που απαιτείται για την αναβάθμιση του θεσμού των αγροτικών καταστημάτων κράτησης, τα προβλήματα των οποίων είναι γνωστά.
Στον αντίποδα της δικής μας πολιτικής, με τους θεσμούς της ημιελεύθερης διαβίωσης στο κέντρο της, βρίσκεται το γνωστό πλέον σε όλους σχέδιο της Νέας Δημοκρατίας για φυλακές μέσα στις φυλακές, για περικοπή των δικαιωμάτων των κρατουμένων, για ιδιωτικοποίηση του σωφρονιστικού συστήματος. Συγκρούονται δηλαδή, με άλλα λόγια, δύο ιδεόκοσμοι για τη σωφρονιστική πολιτική, δύο κοσμοείδωλα για τη θέση του σωφρονισμού μέσα στο σύστημα, και αυτό θα πρέπει να το κρατάμε πάντα στο μυαλό μας.
* Α’ Αντιπρόεδρος της Βουλής, Βουλευτής Α’ Θεσσαλονίκης
