του Ροίκου Θανόπουλου*
Το βιβλίο Η αυτοκτονία του δήμου του Αλ. Κεσσόπουλου1, που έχει παρουσιαστεί στην Αυγή, δημιουργεί πολλές σκέψεις για συγκρίσεις και προεκτάσεις ανάμεσα στο τότε και το σήμερα. Αν και η ιστορία «δεν επαναλαμβάνεται», έχει ενδιαφέρον να τονιστούν ορισμένες αναλογίες με το σήμερα και η ανάγκη αντίδρασης στην Ακροδεξιά επέκταση.
Το ιστορικό υπόβαθρο
Η περίοδος της οικονομικής ομαλότητας (1920-1929) εξασφαλίζει μια σχετική σταθερότητα με συμμαχικές κυβερνήσεις σοσιαλδημοκρατών και κεντρώων κομμάτων.
Η οικονομική ύφεση του 1929 αποσταθεροποιεί τις συμμαχικές κυβερνήσεις και η λήψη των αποφάσεων περνάει από τα κόμματα στον πρόεδρο του Ράιχ, ενώ η Βουλή υπολειτουργεί, και συνδυάζεται με την εφαρμογή προγραμμάτων λιτότητας. Μήπως θυμίζει κάτι από την εποχή των Μνημονίων αυτό; Η απαξίωση της Βουλής και η λιτότητα, σταδιακά στην αρχή και στη συνέχεια ραγδαία, ενισχύει εκλογικά το κόμμα του Χίτλερ. Η τελευταία προσπάθεια διάσωσης της υποβαθμισμένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, μπροστά στην επερχόμενη ναζιστική επικράτηση και κατάλυση της δημοκρατίας, γίνεται από τον Kurt von Schleicher2 που προσπαθεί να αποσπάσει την πολιτική υποστήριξη από τους σοσιαλδημοκράτες και τους κεντρώους γύρω από ένα πρόγραμμα χαλάρωσης της λιτότητας. Αυτό το πρόγραμμα αποτελεί και τη λυδία λίθο πολιτικής μετατόπισης της γερμανικής οικονομικής ελίτ προς τον Χίτλερ. Όσο η οικονομική πολιτική της λιτότητας εφαρμοζόταν, η οικονομική ελίτ δεν ενοχλούνταν από την υποβαθμισμένη δημοκρατία. Όταν όμως υπήρξε η πιθανότητα αλλαγής οικονομικής πολιτικής, τότε ρίχνει το βάρος της υπέρ του Χίτλερ και προσυπογράφει τη θανατική καταδίκη της δημοκρατίας από τους ναζί. Όλα τα κόμματα, πλην των σοσιαλδημοκρατών, υπερψήφισαν τον νόμο που μετέφερε όλη τη νομοθετική εξουσία στην κυβέρνηση του Χίτλερ, ο οποίος έχει αποκλείσει ήδη τους κομμουνιστές από τη Βουλή.
Δύο πτυχές από τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης
Δύο πτυχές παρουσιάζουν επίσης ενδιαφέρον για το τότε και το σήμερα:
α. Η αντιπαράθεση Σοσιαλδημοκρατικού και Κομμουνιστικού Κόμματος (σοσιαλφασίστες και «κόκκινο ίσον καφέ», αντίστοιχα) που αλληλοτροφοδοτείται και κανένα κόμμα δεν συνειδητοποιεί την ανάγκη αλλαγής στρατηγικής μπροστά στη ναζιστική επικράτηση.
β. Η προσέγγιση του συνταγματολόγου Hans Kelsen ότι η «...δημοκρατία είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη των κομμάτων, καθώς μόνο μέσω της συμμετοχής σε αυτά μπορούσαν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες να διεκδικήσουν την εκπροσώπηση...»3. Αλλά και τότε και σήμερα τίθεται το ερώτημα για την πραγματική δημοκρατική λειτουργία των κομμάτων. Αν, δηλαδή, τα κυβερνητικά κόμματα είναι μηχανισμοί διεκδίκησης της κυβέρνησης και νομείς της εξουσίας και τα μικρά (κυρίως της Αριστεράς) διεκδικητές της ουτοπίας, «διεκδίκηση» που υλοποιείται με το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και την πρόσληψη της δημοκρατίας ως μέσου και όχι ως σκοπού (λυμένο για την ανανεωτική Αριστερά στη θεωρία αλλά όχι στην πράξη).
Αν εξεταστεί η δημοκρατική λειτουργία κάθε κόμματος, πέρα από τη «θεωρία» και την ιστορική παράδοση, που το καθένα φέρει, η διεύθυνσή τους συγκεντρώνεται με διαφορετικούς τρόπους είτε στον αρχηγό είτε σε μια μικρή ηγετική ομάδα, ενώ τα μέλη -στην καλύτερη περίπτωση- επικυρώνουν τις αποφάσεις των ηγεσιών. Για την ακρίβεια, πρέπει να σημειωθεί ότι οι Οικολόγοι Πράσινοι προσπάθησαν να ξεπεράσουν το παραδοσιακό κομματικό υπόδειγμα με τις εναλλακτικές και περιορισμένες θητείες. Έτσι, αν τα κόμματα και μόνο συνθέτουν το δημοκρατικό πολίτευμα σε μια αντιπροσωπευτική και όχι άμεση δημοκρατία, τότε δεν αποτελούν «σχολεία» δημοκρατίας αλλά παθητικοποίησης των μελών-πολιτών τους. Τα κόμματα στην Ελλάδα είναι είτε αρχηγικά (Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ) είτε στην ουσία συγκεντρωτικά (Αριστερά). Άλλοι χώροι δημοκρατικής «εκπαίδευσης» θα μπορούσε να είναι η Αυτοδιοίκηση και το συνδικαλιστικό κίνημα. Αλλά πώς; Όταν οι (κομματικές-συνδικαλιστικές) παρατάξεις πρέπει να περάσουν τη γραμμή; Τυπικά δημοκρατικά, ουσιαστικά όμως τα μέλη χάνουν την ανεξαρτησία γνώμης. «Το κόμμα θέλει να επιβάλει στα κινήματα αυτά την a priori πολιτική αντίληψή του, της οποίας η τελική λογική είναι η αποδιοργάνωσή τους»4. Άρα τα κόμματα, οι συλλογικοί φορείς, πρέπει να γίνουν χώροι εμπέδωσης της δημοκρατίας και ας ξεβολεύει τις ηγεσίες και τις φιλοδοξίες, βολεύει όμως τη δημοκρατία.
Οικονομική δημοκρατία
Από την εμπειρία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης συμπεραίνεται ότι δημοκρατία δεν είναι μόνο η δημοκρατική λειτουργία ενός πολιτεύματος αλλά και η εξασφάλιση όρων αξιοπρεπούς διαβίωσης των πολιτών, ιδιαίτερα των οικονομικά αδύνατων, δηλαδή η οικονομική δημοκρατία. Σήμερα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στο πλέγμα της δημοκρατίας και την προστασία του περιβάλλοντος. Ας πούμε δυστυχώς, ότι έτσι πείθονται οι πολίτες για τη χρησιμότητα της δημοκρατίας, ενυπάρχει δηλαδή και η υλική πλευρά και όχι μόνο το ιδεώδες. Αυτό απαιτεί ανακατανομή του πλούτου, κάτι που φυσικά δεν επιθυμούν οι έχοντες. Αντίθετα, παρατηρείται η όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση του πλούτου. Όταν αυτή η πλευρά αγνοείται και η φτωχοποίηση επεκτείνεται, τότε η έννοια της δημοκρατίας απαξιώνεται. Και αυτό τροφοδοτεί την Ακροδεξιά, η οποία μετατοπίζει τη δυσαρέσκεια σε ψευτοαντιθέσεις, όπως τους μετανάστες. Άρα η οικονομική δημοκρατία είναι όρος για την άνθιση, για να μην πούμε επιβίωση της δημοκρατίας. Ενδιαφέρονται οι οικονομικά ισχυροί γι’ αυτό; Επειδή είναι ισχυροί, δεν νιώθουν ότι τους αφορά τα πρόβλημα, τα συμφέροντά τους εξυπηρετούνται από τις σημερινές οικονομικές δομές και τελικά πιστεύουν ότι πάντα θα βρίσκουν την «ατομική» λύση, όπως στη Γερμανία. Υπάρχει ένα συνεχές ανάμεσα στην έκπτωση της δημοκρατίας, τη λιτότητα και την Ακροδεξιά άνοδο.
Η Ακροδεξιά πράξη
Η Ακροδεξιά και οι νεοναζιστές επιβάλλουν την ιδεολογία τους, όπως επί Χίτλερ, με τη μαζική βία, όχι μόνο εναντίον των «έγχρωμων» προσφύγων, αλλά επίσης και των «λευκών» Εβραίων, όπως με το πρόσφατο σπάσιμο της βιτρίνας σε «εβραϊκό» εστιατόριο στο Κέμνιτς, τις συχνές βεβηλώσεις του μνημείου του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη, την επίθεση εναντίον του δημάρχου Θεσσαλονίκης, ενώ τη βεβήλωση του μνημείου του εβραϊκού νεκροταφείου ανέλαβαν «χριστιανοί» ζηλωτές. Άλλωστε και τότε καταδίωκαν τους Ρομά, τους ομοφυλόφιλους και πολλούς άλλους. Σήμερα καλύπτονται πίσω από τους πρόσφυγες αλλά στο «πρόγραμμα» προγραφών τους έχουν κάθε αντίθετη φωνή, όπως του Φύσσα και του Petrit Zifle στην Κέρκυρα ή άλλων, ευτυχώς, μη φονικών περιστατικών.
Η αντιμετώπιση
Το ακροδεξιό και νεοναζιστικό κύμα δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τα δικά του μέσα, δηλαδή με όρους βίας, όπως εκπέμπουν διάφορα συνθήματα του τύπου «κρεμάλα στους φασίστες» που ταιριάζουν απόλυτα στην τακτική της πόλωσης της Ακροδεξιάς και μπορεί να τη θυματοποιήσουν και ηρωοποιήσουν, όπως με το μαχαίρωμα του Μπολσανάρο στη Βραζιλία. Η αντιμετώπιση πρέπει να γίνεται με τη μαζική αντίδραση των αντι-ακροδεξιών πολιτών, την ανάδειξη της συνέχειας νεοφασιστικών/νεοναζιστικών και ακροδεξιών απόψεων και πρακτικών με αυτές του χιτλερικού καθεστώτος, με επιτομή τα ολοκαυτώματα. Με παρεμβάσεις στη δημόσια σφαίρα, στα σχολεία και στα ΜΜΕ, όχι στις 2 η ώρα το βράδυ, αλλά στις ώρες υψηλής ακροαματικότητας, μια διαρκής και ανανεωνόμενη σε επιχειρήματα εκστρατεία με ιστορικές αναδρομές αλλά και στο χθες και στο σήμερα.
Ο κίνδυνος των δεξιών μετατοπίσεων
Ένα τμήμα της Δεξιάς ακροδεξιοποιείται υπό την πίεση της Ακροδεξιάς και αυτό φάνηκε και με την εκλογή του Βέμπερ στην προεδρία του ΕΛΚ, ο οποίος μπορεί να εμφανίστηκε πιο διπλωματικός αλλά ο ακραίος λόγος του έχει καταγραφεί στο παρελθόν και αποτελεί αρνητική παρακαταθήκη. Η ακροδεξιοποίηση της Δεξιάς δεν μπορεί να είναι αδιάφορη για τις κεντρώες και αριστερές δυνάμεις, αφού είναι γνωστό ότι μετατοπίζει όλο τον πολιτικό άξονα προς αντιδημοκρατικές και αντι-ανθρωπιστικές πολιτικές. Οι αντιδράσεις εντός της Δεξιάς σε αυτή τη μετατόπιση είναι σποραδικές. Η Αριστερά είχε την «πολυτέλεια» της διάσπασης σε σημαντικές ιδεολογικές διαφωνίες. Η Δεξιά, μεταπολιτευτικά, αναδιατασσόταν κυρίως λόγω αρχηγικών βλέψεων και αποτυχιών (Στεφανόπουλος, Σαμαράς, Μπακογιάννη), ενώ το ιδεολογικό εκφραζόταν μέσω του «αρχηγού». Στη μία, η «συγκολλητική» ουσία ήταν η ιδεολογία, στην άλλη η εξουσία, με δεδομένη την ιδεολογία που την εκφράζει. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι εντός της Δεξιάς μετριοπαθείς δεν αξιολογούν τη σοβαρότητα και τους κινδύνους αυτής της μετατόπισης.
Αναγκαία η πολιτική συσπείρωση
Άρα, σήμερα, απαιτείται πολιτική συσπείρωση των ευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων που συμφωνούν: στην εμβάθυνση της δημοκρατίας στις χώρες τους και στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς, σε οικονομικές πολιτικές ανακατανομής του πλούτου και στην προστασία του περιβάλλοντος. Δεν είναι απαραίτητη η συμφωνία σε όλα. Ας είναι ορισμένες βασικές θέσεις που θα αποτελούν ένα συνεκτικό πλαίσιο στο οποίο ο Ευρωπαίος πολίτης θα αναγνωρίζει τον εαυτό του. Η κάθε πολιτική δύναμη που συμμετέχει ας διατηρεί το πρόγραμμά της, το δικαίωμα της κριτικής, αλλά δεν μπορεί να απαιτούνται και δηλώσεις μετάνοιας από κανέναν προς κανέναν. Οι διεργασίες μεταξύ σοσιαλδημοκρατών, αριστερών και Πρασίνων πρέπει να καταλήξουν θετικά, με έναν κοινό προοδευτικό υποψήφιο για πρόεδρο της Κομισιόν. Ο πολιτικός χρόνος έχει τελειώσει. Δεν υπάρχει πλέον ούτε για αυτοκριτικές, όπως: «ίσως ήταν λάθος να πούμε από την αρχή ότι δεν θα συνεργαστούμε με τους σοσιαλιστές, γιατί απομάκρυνε τους ψηφοφόρους της Αριστεράς από τις κάλπες»5.
Αντι-Ακροδεξιά συσπείρωση
Η δημοκρατία (έστω η αστική...) έχει την υποχρέωση να προστατευτεί και πρέπει να βρει τους τρόπους να το κάνει. Εδώ και καιρό η Ακροδεξιά και οι νεοναζί απειλούν μεθοδικά τη δημοκρατία, όπως ο Χίτλερ στη Γερμανία. Άρα, δεν υπάρχει η πολυτέλεια της αδράνειας λόγω των θεμιτών πολιτικών διαιρέσεων. Ήδη, ίσως, είναι αργά, αφού η ακροδεξιά επιρροή έχει εδραιωθεί στις περισσότερες χώρες. Η αδράνεια και η αυταπάτη ότι «εγώ» θα την γλιτώσω, ιστορικά, τουλάχιστον, δεν δικαιώθηκαν. Ας μην δοκιμάσουμε πάλι. Είναι αναγκαίο να δημιουργηθεί χώρος για να εκφραστούν όλες οι δυνάμεις και οι πολίτες που κατανοούν τους μεγάλους κινδύνους της Ακροδεξιάς επέκτασης. Η μεγάλη αντι-Ακροδεξιά συσπείρωση και δράση του πολιτικού φάσματος, που βλέπει τον κίνδυνο της Ακροδεξιάς στροφής, πρέπει να καλλιεργηθεί και να γίνει γρήγορα πραγματικότητα, πριν είναι πια πολύ αργά. Ένας χώρος που δεν θα είναι μια πολιτική ένωση αλλά μια δημοκρατική συσπείρωση, με δεδομένες τις μεγάλες διαφορές, που θα δώσει την ιδεολογική μάχη κατά της Ακροδεξιάς και του νεοφασισμού. Εδώ δεν χωράνε περιχαρακώσεις, ηγεμονίες και υστεροβουλίες. Ο καθένας ας κρατήσει τις διαφορές και την κριτική του, αλλά ας προστατέψει, τελικά, και την επιβίωσή του, όχι μόνο την πολιτική αλλά και τη φυσική, όπως διδάσκει η εμπειρία της φασιστικής Γερμανίας. Όχι χώρος επικράτησης και επιβολής πολιτικής γραμμής, αλλά συνεννόησης και αποφασιστικής συνεργασίας από τη «βάση ώς την κορφή» με προμετωπίδα το τραγούδι του Λοΐζου: «Δεν θα περάσει ο φασισμός».
1. Αλέξανδρος Κεσσόπουλος, Η αυτοκτονία του δήμου. Πολιτική κρίση και συνταγματικός λόγος στη Βαϊμάρη, εκδ. Ευρασία, Αθήνα 2018
2. Ο Κουρτ φον Σλάιχερ (Kurt von Schleicher, 1882-1934) ήταν Γερμανός στρατηγός και προτελευταίος Καγκελάριος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.
3. Αλ. Κεσσόπουλος, Η αυτοκτονία του δήμου..., ό.π.
4. Α. Ελεφάντης (1976) Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης.
5. Συνέντευξη του Ζοάν Μένα Άρκα, Η Αυγή, 9/12/2018
* Ο Ροίκος Θανόπουλος είναι πολίτης της Ελληνικής Δημοκρατίας
