Της Δώρας Κοτσακά*
- Ένα σημαντικό πλεονέκτημα για τη μετάβαση προς την οικονομία των κοινών συνιστούν οι περιορισμοί που θέτουν στον καπιταλισμό οι ίδιες του οι δομικές αντιφάσεις. Προκειμένου οι τομείς της γνώσης και της πληροφορίας -ως άυλοι τομείς της οικονομίας- να μπορέσουν να αποδώσουν το μάξιμουμ των δυνατοτήτων τους, υπάρχουν σημαντικές προϋποθέσεις. Πρέπει να λειτουργούν με ανοιχτά πρότυπα και να κυκλοφορούν ελεύθερα
- Προκειμένου να υπερασπιστούμε τις κοινωνίες μας από τη νεοφιλελεύθερη απληστία, πρέπει να ενισχύσουμε το κίνημα των κοινών με τις αρμόζουσες θεσμικές ρυθμίσεις. Το κοινωνικό αποτέλεσμα της έρευνας και της καινοτομίας εξαρτάται από τα συστήματα δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και το νομικό πλαίσιο στο οποίο υπάγεται η έρευνα. Οι εξελίξεις -ιδιαίτερα σε τομείς όπως οι βιοτεχνολογία, τα big data ή η τεχνητή νοημοσύνη- μπορούν να οδηγήσουν σε ένα απελευθερωτικό μονοπάτι ή σε ένα συλλογικό εφιάλτη. Και τα δύο σενάρια στέκονται μπροστά μας, περιμένοντας στο μέλλον.
Η συζήτηση σε διεθνές επίπεδο γύρω από τα κοινά (commons) την τελευταία δεκαετία διαρκώς κατακτά περισσότερο χώρο στην πολιτική και κινηματική ατζέντα, όπως και στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία. Τι συμβαίνει όμως στο επίπεδο των εφαρμοσμένων πολιτικών; Σε ποιες πραγματικές κοινωνικές ανάγκες έχουν απαντήσει αυτές οι πολιτικές μέχρι σήμερα; Μία τεράστια ποικιλία καινοτόμων πρακτικών διαχείρισης και διοίκησης εφαρμόζονται πλέον σε όλο τον πλανήτη εφορμώμενες από το αξιακό και πολιτικό πλαίσιο των κοινών, ωστόσο παραμένουν αποσπασματικές και συναντώνται σχεδόν αποκλειστικά σε μικρές κλίμακες. Προκειμένου να διευρυνθούν και να καταστούν με όρους πολιτικούς μέγεθος υπολογίσιμο, η προσαρμογή του θεσμικού και νομικού πλαισίου συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση. Μία προϋπόθεση που δεν μπορεί να εκπληρωθεί, αν δεν πάρουμε στα σοβαρά το ρόλο του κράτους ως ρυθμιστή. Η σημασία των επιλογών της Αριστεράς στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας δεν μπορεί παρά να είναι καίρια.
Η σημασία του άυλου τομέα παραγωγής
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι υπάρχουν δύο είδη κοινών: τα υλικά, όπως η γη και το νερό, και τα άυλα, όπως η γνώση και τα ψηφιακά κοινά. Αναλυτικά δεν μπορούμε να τα χειριστούμε με τα ίδια εργαλεία. Υπάρχουν θεμελιακές διαφορές που έχουν να κάνουν με τη φύση τους. Ενδεικτικά, για τα υλικά κοινά είναι φανερό ότι, όταν ένας άνθρωπος τα χρησιμοποιεί, δεν μπορεί να τα χρησιμοποιήσει κάποιος άλλος. Αν πιω ένα ποτήρι νερό, η χρήση του είναι αποκλειστική, δεν μπορεί να το πιει κανένας άλλος. Αντίθετα, στην περίπτωση των άυλων αγαθών λειτουργεί ακριβώς με τον αντίθετο τρόπο. Για παράδειγμα, όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ανθρώπων που χρησιμοποιούν μία γλώσσα τόσο πιο πλούσια και σημαντική καθίσταται. Η χρήση από ένα πρόσωπο δεν αποκλείει τη χρήση από κάποιο άλλο, αντίθετα την προϋποθέτει. Όσο περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν ψηφιακά κοινά, όπως η wikipedia και το linux, τόσο σημαντικότερα γίνονται. Και η παραγόμενη αξία αντιστοιχεί στον αριθμό των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν ταυτόχρονα.
Όπως έχει ιστορικά τεκμηριωθεί, ο καπιταλισμός γεννήθηκε μέσα στη φεουδαρχία. Επρόκειτο για μία μακρά διαδικασία αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου που διήρκεσε περισσότερα από χίλια χρόνια. Η τεχνολογική και κοινωνική εξέλιξη άλλαξαν επιπλέον τη διαδικασία συσσώρευσης αξίας. Η θεωρία των κοινών έρχεται σήμερα να υποστηρίξει ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει τις τελευταίες δεκαετίες μέσα στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας. Οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νέου συστήματος παραγωγής αξίας κύρια μέσω της γνώσης και της πληροφορίας. Την τελευταία δεκαετία φτάσαμε για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία στο σημείο που τομείς της οικονομίας που έχουν να κάνουν με άυλα αγαθά -κυρίως τεχνολογία, big data, πληροφορία, επιστήμη, πολιτισμό ακόμα και συναισθήματα- κατεστάθησαν παραγωγικότεροι συγκριτικά με αυτούς των υλικών αγαθών. Οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες μέχρι τα μέσα των '00 προέρχονταν από τον τραπεζικό, φαρμακευτικό και πετρελαϊκό τομέα. Κάτι απολύτως συμβατό με τον παραδοσιακό καπιταλισμό. Σήμερα, οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες είναι κατά σειρά οι Apple, Google, Amazon, Microsoft και Facebook. Η Apple έχει φτάσει τη χρηματιστηριακή αξία των χιλίων δισεκατομμυρίων δολαρίων. Πρόκειται για ένα ποσό καινοφανές και είναι ενδεικτικό της έκτασης των αλλαγών που έχουν συμβεί στη διαδικασία συσσώρευσης αξίας.
Αυτό το νέο υπό διαμόρφωση σύστημα είναι πιθανό να πάρει δύο μορφές. Αυτή του γνωσιακού καπιταλισμού, που θα ανανεώνει τον εαυτό του στη βάση νέων αρπακτικών περιφράξεων, μετατρέποντας τη συλλογική ευφυΐα σε κέρδος για λίγους χωρίς να επιστρέφεται τίποτα στην κοινωνία, ή αυτή της οικονομίας έντασης γνώσης που υπό τις κατάλληλες θεσμικές ρυθμίσεις θα συμβάλλει σε μία διαδικασία κοινωνικής ενδυνάμωσης.
Ένα σημαντικό πλεονέκτημα για τη μετάβαση προς την οικονομία των κοινών συνιστούν οι περιορισμοί που θέτουν στον καπιταλισμό οι ίδιες του οι δομικές αντιφάσεις. Προκειμένου οι τομείς της γνώσης και της πληροφορίας -ως άυλοι τομείς της οικονομίας- να μπορέσουν να αποδώσουν το μάξιμουμ των δυνατοτήτων τους, υπάρχουν σημαντικές προϋποθέσεις. Πρέπει να λειτουργούν με ανοιχτά πρότυπα και να κυκλοφορούν ελεύθερα, προκειμένου να αποδώσουν στο μέγιστο, συμπεριλαμβάνοντας στη διαδικασία το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό ανθρώπινων εγκεφάλων. Αντίθετα, ο καπιταλισμός από τη φύση του χρειάζεται διαρκώς καινούριες περιφράξεις προκειμένου να συντηρεί τον εαυτό του. Οι περιφράξεις σε τομείς όπως η γνώση και η πληροφορία περιορίζουν την απόδοσή τους με οικονομικούς όρους και λειτουργούν βλαπτικά ακόμα και για την καπιταλιστική οικονομία. Την ίδια στιγμή, τα κοινά και η ομότιμη παραγωγή συνδέονται με την ανοιχτότητα που είναι μία από τις θεμελιακές τους προϋποθέσεις. Η ομότιμη παραγωγή είναι καλύτερα προσαρμοσμένη σε αυτό τον νέο τύπο οικονομίας που αναδύεται, μεγεθύνει τα οφέλη των δικτύων μεταξύ ομοτίμων και επιτρέπει την ανοιχτότητα και την ελεύθερη κυκλοφορία στο μέγιστο βαθμό. Η οικονομία των κοινών συνάδει με τις δομικές αλλαγές που μετασχηματίζουν τον καπιταλισμό και υπάρχει η δυνατότητα να αρχίσουμε να έχουμε εφαρμοσμένες πολιτικές που θα αφαιρούν τομείς της οικονομίας από την κυριαρχία του. Τα κοινά και η ομότιμη παραγωγή χρειάζονται ευρύτερες συναινέσεις και πολιτικές συμμαχίες, προκειμένου να αρχίσουν να κλιμακώνουν μετά από μία δεκαετία συζήτησης γύρω από το επαναλαμβανόμενο ερώτημα “Τι είναι τα κοινά;” και εφαρμογής πολιτικών σε αποκλειστικά μικρή κλίμακα και κοινότητες.
Η προϋπόθεση των θεσμικών παρεμβάσεων
Στην προσπάθεια να περιγράψουμε ορισμένα χαρακτηριστικά της οικονομίας έντασης της γνώσης και της σχέσης της με το νέο μοντέλο παραγωγής αξίας φτάνουμε -μεταξύ άλλων- στο ανοιχτό λογισμικό, το ανοιχτό σχέδιο, τα ανοιχτά δεδομένα, αυτό που διεθνώς έχει ονομαστεί open culture movement. Εκτός από τη Wikipedia και το Linux υπάρχουν μυριάδες πρότζεκτ ανοιχτού/ελεύθερου λογισμικού -από το 3D printing έως πολιτικές ανοιχτών δεδομένων για τα τρόφιμα- που υπογραμμίζουν την ανάδυση τεχνολογικών δυνατοτήτων, οι οποίες επαναδιαμορφώνουν το οικονομικό και κατά συνέπεια το κοινωνικό περιβάλλον, όπως η λειτουργική αρχή “design global - manufacture local”.
Ωστόσο, η “ανοιχτότητα”, η ομότιμη παραγωγή (P2P) και τα κοινά δεν μπορούν να προστατεύσουν τους εαυτούς τους από την εταιρική απληστία, αν αφεθούν στην τύχη τους. Για παράδειγμα, η ΙΒΜ χρησιμοποιεί κατά κόρον το Linux, κολοσσιαίες ιδιωτικές εταιρείες χρησιμοποιούν στα προϊόντα τους Android, αλλά δεν επιστρέφουν τίποτα στην κοινότητα. Οι από τα κάτω τεχνολογικές καινοτομίες συνδέονται οργανικά με νέους θεσμούς και νέα δικαιώματα. Στην ανθρώπινη ιστορία, οι κοινότητες έπρεπε να υπερασπίζονται ξανά και ξανά τα δικαιώματά τους στη γη, τους φυσικούς πόρους, τα αρτοτεχνήματα, τη γλώσσα, τον πολιτισμό κλπ. Σήμερα, χρειαζόμαστε ένα ισοδύναμο για την επιστήμη και την πληροφορία. Μία νέα αρχή ενάντια στις νέες περιφράξεις. Με την απουσία του κατάλληλου νομικού πλαισίου και της θεσμικής εποπτείας, όσο περισσότερο ανοιχτά και προσβάσιμα είναι τα δεδομένα (data), δημόσια ή ιδιωτικά, τόσο περισσότερο αυτό λειτουργεί προς όφελος των μεγάλων παικτών της αγοράς.
Ενάντια στο νεοφιλελεύθερο αφήγημα, καμία από τις τεχνολογικές επαναστάσεις σε τομείς όπως το λογισμικό, η βιοτεχνολογία και η φαρμακευτική βιομηχανία, η νανοτεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη, δεν θα είχε προκύψει χωρίς τον καθοδηγητικό ρόλο του κράτους. Σε πολλές περιπτώσεις, από το internet έως τη νανοτεχνολογία, ήταν στην πραγματικότητα το κράτος και όχι ο ιδιωτικός τομέας που είχε το όραμα στρατηγικής αλλαγής. Τολμώντας τη δημιουργία νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων, με τις απαιτούμενες μεγάλες επενδύσεις και την ενεργοποίηση ενός αποκεντρωμένου δικτύου δρώντων που πραγματοποίησαν το ριψοκίνδυνο κομμάτι της έρευνας, επιτρέποντας στη συνέχεια την ανάπτυξη της διαδικασίας εμπορευματοποίησης των παραγόμενων προϊόντων να ακολουθήσει με τρόπο δυναμικό. Το νέο στοιχείο στα πλαίσια της οικονομίας έντασης γνώσης είναι ότι, όταν η παραγωγή και η διαχείριση της γνώσης, της έρευνας, της πληροφορίας κλπ ελέγχονται από ιδιωτικούς δρώντες, φτάνουμε σε μία τυπική περίπτωση “market failure” εξαιτίας των συνεπειών των περιφράξεων. Ο ιδιωτικός τομέας λαμβάνει επενδυτικές αποφάσεις έχοντας βραχυχρόνιο ορίζοντα, οδηγούμενος από προσδοκίες κερδών βραχυπρόθεσμης απόδοσης.
Είναι ενδεικτικό ότι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '80 η διάκριση ανάμεσα στη βασική έρευνα (ανακάλυψη) και την εφαρμοσμένη (επινόηση) έπαψε να λαμβάνεται υπόψη. Ένα ακόμα επακόλουθο της νεοφιλελεύθερης επέλασης. Αυτό σήμαινε ότι αλγόριθμοι, το ανθρώπινο γονιδίωμα, οι σπόροι κλπ, έγιναν αντικείμενο πατεντών. Ο δρόμος ήταν ανοιχτός για την αγορά προκειμένου να ιδιωτικοποιήσει όχι μόνο τη γνώση, αλλά και τη ζωή (biopiracy). Προκειμένου να υπερασπιστούμε τις κοινωνίες μας από τη νεοφιλελεύθερη απληστία, πρέπει να ενισχύσουμε το κίνημα των κοινών με τις αρμόζουσες θεσμικές ρυθμίσεις. Το κοινωνικό αποτέλεσμα της έρευνας και της καινοτομίας εξαρτάται από τα συστήματα δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και το νομικό πλαίσιο στο οποίο υπάγεται η έρευνα. Οι εξελίξεις -ιδιαίτερα σε τομείς όπως οι βιοτεχνολογία, τα big data ή η τεχνητή νοημοσύνη- μπορούν να οδηγήσουν σε ένα απελευθερωτικό μονοπάτι ή σε ένα συλλογικό εφιάλτη. Και τα δύο σενάρια στέκονται μπροστά μας, περιμένοντας στο μέλλον.
Η παραγωγή γνώσης και ο σχεδιασμός της έρευνας συνιστούν νευραλγικούς τομείς και δεν υπάρχει περιθώριο να τα αφήσουμε βορά στην κερδοσκοπική δραστηριότητα ιδιωτών. Το κράτος οφείλει να παρεμβαίνει κυρίως χρηματοδοτώντας και οργανώνοντας τη βασική έρευνα. Συνιστά προϋπόθεση ότι τα αποτελέσματα της έρευνας -προκειμένου να κλιμακώσουν και να παράξουν αξία- πρέπει να είναι ελεύθερα, ανοιχτά και να αντιμετωπίζονται σαν κοινά αγαθά. Ακολουθώντας αυτό το επιχείρημα οδηγούμαστε σε μία συγκεκριμένη διάκριση αρμοδιοτήτων μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου. Ο ιδιωτικός τομέας μπορεί να συνδέεται με την εφαρμοσμένη έρευνα σε μεγάλα εργαστήρια εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον τομέα, ενώ ο δημόσιος πρέπει να μεριμνά για τη βασική έρευνα και να διασφαλίζει ότι η βασική γνώση της ανθρωπότητας προφυλάσσεται ως κοινό αγαθό.
Οι πολιτικές που εμπνέονται από τα κοινά μπορεί να αποδειχτούν ιδιαίτερα χρήσιμες σε αυτή την προσπάθεια. Ένα παράδειγμα εφαρμοσμένων πολιτικών προσανατολισμένων στα κοινά στον τομέα της γνώσης και της έρευνας συνιστούν οι Ανοικτοί Εκπαιδευτικοί Πόροι (Open Educational Resources, OER). Ερευνητές, δάσκαλοι, καθηγητές και θεσμικά όργανα της εκπαίδευσης μοιράζονται τη γνώση και το εκπαιδευτικό τους υλικό θέτοντας το υπό την άδεια Creative Commons και διαθέτοντάς το σε ένα ανοικτό και λειτουργικό Δημόσιο Αποθετήριο (Public Reserve), ελεύθερο για επαναχρησιμοποίηση, αναθεώρηση και επαναδιανομή. Σε μία εποχή που η εκπαίδευση είναι ένα από τα πρώτα θύματα των πολιτικών λιτότητας, θεσμικές ρυθμίσεις αυτού του τύπου μπορούν να αποτελούν μέρος της λύσης.
Ιδιαίτερα χρήσιμα έχουν αποδειχθεί εργαλεία όπως Γενική Δημόσια Άδεια (general public licenses, GPL) ή η άδεια Creative Commons. Όπως άλλωστε και οι Συμπράξεις Δημοσίου - Κοινών στη θέση των πολυχρησιμοποιημένων και καταστροφικών για το δημόσιο συμφέρον Συμπράξεων Δημόσιου - Ιδιωτικού που χρησιμοποιήθηκαν καταχρηστικά για δημόσια αγαθά, όπως το νερό ή η υγεία. Η προσέγγιση του ρόλου του κράτους στα πλαίσια της στρατηγικής του Partner State, σε συνδυασμό με τις αρμόζουσες νομικές μορφές ιδιοκτησίας και διαχείρισης που προστατεύουν τα κοινά, συνιστούν τα νέα εργαλεία χειραφέτησης που η Αριστερά δεν μπορεί παρά να έχει στην εργαλειοθήκη της. Πρόκειται για ένα ρόλο στοχευμένο, ενεργητικό και καινοτόμο που καθιστά το κράτος ικανό να αναλάβει ρίσκα και να δημιουργήσει ένα σύστημα αποτελεσματικής δικτύωσης δρώντων στους οποίους θα δίνεται η δυνατότητα να αξιοποιήσουν τα καλύτερα στοιχεία του ιδιωτικού τομέα προς το δημόσιο όφελος με έναν ορίζοντα μακροπρόθεσμο.
* Δρ. Πολιτικής Κοινωνιολογίας Ερευνήτρια Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς
