Του Ιάσονα Χανδρινού*
-Το πλαίσιο της Κατοχής ενεργοποίησε, με τρόπο εκρηκτικό, διάφορα αγεφύρωτα χάσματα που ανάγονταν στην προπολεμική ιστορία της ελληνικής πρωτεύουσας, ουσιαστικά ολόκληρης της χώρας. Στις αθηναϊκές συνοικίες του 1944, ο πόλεμος μεταξύ κομμουνιστών αντιστασιακών και δοσιλόγων έφερε στην επιφάνεια το μίσος του ελληνικού κράτους κατά των προσφύγων της Μικράς Ασίας, ταξικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διαφορές και ηλικιακά χάσματα.
Στη βιβλιογραφία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αθήνα συγκαταλέγεται, μαζί με τη Βαρσοβία και τη Ρώμη, στην κατηγορία των κατεχόμενων πόλεων με τις περισσότερες απώλειες αντιστασιακών και αμάχων πολιτών. Η ελληνική πρωτεύουσα δοκιμάστηκε σκληρά καθ’ όλη την περίοδο της κατοχής. Ο πρώτος κατοχικός χειμώνας (1941-42) σημαδεύτηκε από έναν πρωτοφανή λιμό που άφησε πίσω του σχεδόν 30-40.000 νεκρούς, ενώ η περίοδος Οκτώβριος 1943-Οκτώβριος 1944, δηλαδή χονδρικά η τελευταία χρονιά της ναζιστικής σκλαβιάς, γνώρισε μια έκρηξη της βίας, στο πλαίσιο αιματηρών συγκρούσεων ανάμεσα στις κατοχικές δυνάμεις (Γερμανούς και Τάγματα Ασφαλείας, ελληνική Χωροφυλακή και Αστυνομία Πόλεων) και τους «αντάρτες πόλης» του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ που είχαν κάνει δυναμικά την εμφάνισή τους σε πολλές συνοικίες της πόλης.
Στην κατεχόμενη Αθήνα συγκρούστηκαν δύο αντίρροπες δυνάμεις: αφενός η ραγδαία εξέλιξη και ριζοσπαστικοποίηση του αγώνα στην πόλη, αφετέρου η τρομοκρατική καταστολή από την πλευρά των κατακτητών και των δοσιλόγων. Ο πολιτικός ριζοσπαστισμός ήταν έκδηλος στην Αθήνα ήδη από τις αρχές του 1943, όταν το ΕΑΜ εμπέδωσε την παρουσία του σε μαζικούς και συνδικαλιστικούς αγώνες και διοργάνωσε τα μεγάλα συλλαλητήρια που συγκλόνισαν τους δρόμους της πόλης την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1943. Το φθινόπωρο του 1943, σε έναν στρατηγικό ελιγμό, η ηγεσία του ΚΚΕ στην Αθήνα αποφάσισε να μεταφέρει το βάρος της δράσης από το κέντρο στις συνοικίες. Για να αποφύγει την καταστολή που κυριαρχούσε στο κέντρο, ο μαζικός αγώνας απλώθηκε και «έσπασε» σε γεωγραφικές ενότητες. Κομματικές και εαμικές οργανώσεις απέκτησαν για πρώτη φορά σαφές εδαφικό έρεισμα, γύρω από την προάσπιση του οποίου θα οικοδομηθεί η τακτική και ρητορική του Κόμματος. Οι γειτονιές αναδείχθηκαν σε πεδίο μιας επαναστατικής πρακτικής: «Το ψωμί [...] το νερό, η καθαριότητα της γειτονιάς, ο γιατρός, τα φάρμακα, η κατοικία κλπ πρέπει να απασχολούν κάθε κομμουνιστή και πρέπει να βρίσκει τρόπους και μεθόδους που θα οργανώσει την πάλη του λαού για τη διεκδίκησή τους» (Οργανωτής, δελτίο ΚΕ του ΚΚΕ, φ. 7/Μάρτης 1944). Αυτές οι νέες κατευθύνσεις συνδέονταν, χρονικά και αιτιακά, με τις νέες προϋποθέσεις περιφρούρησης, συγκεκριμένα την ανασυγκρότηση του ΕΛΑΣ Αθήνας, ενός εντυπωσιακού φαινομένου της Αντίστασης, που από το 1942 είχε ξεκινήσει ως μηχανισμός πληροφοριών και περιφρούρησης στους χώρους δουλειάς για να καταλήξει, στο αποκορύφωμα της ναζιστικής τρομοκρατίας του 1944, σε ομάδες κρούσης από αποφασισμένους μαχητές που υπεράσπιζαν με τη ζωή τους τυπογραφεία, γιάφκες, αποθήκες όπλων, συνεργεία αναγραφής συνθημάτων ή τηλεβόα, ολόκληρες συνοικίες και γυναικόπαιδα. Παρά τη σχηματικότητα της στρατευμένης αφήγησης που «φουσκώνει» τους αριθμούς και υπερβάλλει ως προς την τακτικότητα, ο ΕΛΑΣ Αθήνας αποτελούνταν από ολιγάριθμες ομάδες ψυχωμένων νεαρών. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν τα 18 χρόνια και η συντριπτική πλειοψηφία ήταν εργάτες και μαθητές οπλισμένοι με πιστόλια, αραβίδες και ελάχιστα αυτόματα που περιφρουρούσαν σε μόνιμη βάση τις γειτονιές τους, ενώ στην καλύτερη περίπτωση δεν αριθμούσαν πάνω από 40-50 άνδρες ανά συνοικία.
Έτσι, το σύνθημα «να υπερασπίσουμε τις συνοικίες μας» εκφράζει, στην αυγή του 1944, την επίσημη κομματική γραμμή. Αποτελώντας για μήνες το σκηνικό ενός ολοκληρωτικού πολέμου, οι συνοικίες και τα περίχωρα θα σχηματίσουν έναν «κόκκινο δακτύλιο» γύρω από το κέντρο της πόλης, όπου φωλιάζει ο εχθρός, και θα γράψουν το δικό τους κεφάλαιο στην ιστορία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ΕΑΜ.
Παράλληλα, οργανωνόταν και ο αντίπαλος. Η τρίτη κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη έθεσε απόλυτα το κράτος και τις αρχές ασφαλείας στην υπηρεσία των Γερμανών, μαζεύοντας δυνάμεις για τη μετωπική σύγκρουση με τους «κόκκινους». Τον Ιούνιο του 1943 συγκροτήθηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας, ένας νέος ελληνικός στρατός που θα απασχολούνταν αποκλειστικά με συλλήψεις, εκτελέσεις και τρομοκρατία στην πρωτεύουσα, υπαγόμενος τακτικά (και «ιδεολογικά») στη διοίκηση του Αρχηγού των Ες-Ες και της Αστυνομίας. Η πρώτη επιχείρηση των «γερμανοτσολιάδων» και παράλληλα η πρώτη εμπειρία «μπλόκου» ήταν η επιδρομή στα στρατιωτικά νοσοκομεία των Αθηνών (30 Νοεμβρίου 1943), όπου συνελήφθησαν περισσότεροι από 1.000 ανάπηροι του αλβανικού μετώπου (οι ανάπηροι στελέχωναν μια από τις δυναμικότερες οργανώσεις του ΕΑΜ) και τους οδήγησαν στο κτίριο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα, επί της οδού Πειραιώς, το οποίο είχε μετατραπεί σε φυλακή υπό τη διοίκηση της Χωροφυλακής. Οι κρατούμενοι αυτοί αποτέλεσαν την πρώτη δεξαμενή από την οποία αντλούνταν «υλικό» για τις εκτελέσεις αντιποίνων στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, το Γουδή, το Δαφνί Αττικής και αλλού. Το Νοέμβριο του 1944, η Εθνική Αλληλεγγύη ταυτοποίησε ονομαστικά 1.300 εκτελεσμένους σε αντίποινα για όλη την Αθήνα και τον Πειραιά, αριθμός που παραμένει μέχρι σήμερα η ελάχιστη εκτίμηση.
Από το Φεβρουάριο του 1944, η τρομοκρατία σταδιακά κάλυψε όλο το πολεοδομικό συγκρότημα, ακόμα και τα πιο απομακρυσμένα προάστια. Την τελευταία χρονιά της κατοχής χτυπήθηκαν όλες οι γειτονιές, από την Ακαδημία Πλάτωνος και το Μεταξουργείο μέχρι την Πετρούπολη και την Πεντέλη. Οι επιδρομές αυτές, με την πρωταγωνιστική συμμετοχή ελληνικών σωμάτων ασφαλείας, πήραν ενίοτε τη μορφή στρατιωτικών επιχειρήσεων με μεγάλες δυνάμεις και βαρύ οπλισμό, οι οποίες στοχοποιούσαν τον πληθυσμό ολόκληρων συνοικιών, εφαρμόζοντας τη λογική της συλλογικής ευθύνης. Όλα τα μεγάλα μπλόκα πραγματοποιήθηκαν σε προσφυγικές και παράλληλα εργατικές συνοικίες. Το καλοκαίρι του 1944, οι «κόκκινες» γειτονιές της Αθήνας μετατράπηκαν σε πεδία τρόμου και ηρωισμών: Νέα Ιωνία, Γούβα, Περιστέρι, Βύρωνας, Κατσιπόδι (Δάφνη), Δουργούτι (Νέος Κόσμος), Νέα Σμύρνη, Κοκκινιά και Καλλιθέα. Σε διάστημα μόλις δύο μηνών συνελήφθησαν περίπου 10.500 άνδρες, από τους οποίους το 1/3 στάλθηκε στα γερμανικά στρατόπεδα για καταναγκαστική εργασία. Αυτοί οι εξανδραποδισμοί ολόκληρων συνοικιών μαρτυρούν τις προτεραιότητες των κατοχικών δυνάμεων: εκτός από την τρομοκράτηση όλης της πόλης, οι Γερμανοί αναζητούσαν απεγνωσμένα εργατικό δυναμικό για να διατηρήσουν ζωντανή την πολεμική τους βιομηχανία.
Το ίδιο καλοκαίρι -το αιματηρότερο της Κατοχής- κορυφώθηκε αντίστοιχα η ανταποδοτική βία του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ, η οποία, μπροστά στην ασύμμετρη θανάσιμη απειλή των μπλόκων, άρχισε να στοχοποιεί οποιονδήποτε βαρυνόταν με την κατηγορία του «πληροφοριοδότη». Στα περίπου 500-600 θύματα από τις «κόκκινες σφαίρες» που κατέγραψε μια αξιόπιστη εκτίμηση το 1945 για την προηγούμενη χρονιά, οι μισοί ήταν στρατιωτικοί (αν και όχι απαραίτητα μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας), αστυνομικοί και ασφαλίτες, οι υπόλοιποι μέλη οργανώσεων που συνεργάζονταν με τις δυνάμεις ασφαλείας, όπως η διαβόητη Χ, αλλά και πολίτες που συνδέονταν με τις αρχές, έστω και σε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων ή συγγένειας. Η στρατιωτικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας και η σταδιακή εξαφάνιση «γκρίζων ζωνών» είχε καλύψει και την πρωτεύουσα, μορφοποιώντας τα στρατόπεδα που σύντομα θα συγκρούονταν στα Δεκεμβριανά.
Το πλαίσιο της Κατοχής ενεργοποίησε, με τρόπο εκρηκτικό, διάφορα αγεφύρωτα χάσματα που ανάγονταν στην προπολεμική ιστορία της ελληνικής πρωτεύουσας, ουσιαστικά ολόκληρης της χώρας. Στις αθηναϊκές συνοικίες του 1944, ο πόλεμος μεταξύ κομμουνιστών αντιστασιακών και δοσιλόγων έφερε στην επιφάνεια το μίσος του ελληνικού κράτους κατά των προσφύγων της Μικράς Ασίας, ταξικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διαφορές και ηλικιακά χάσματα, παράγοντες που μόλις πρόσφατα άρχισαν να μπαίνουν στο μικροσκόπιο της ιστορικής έρευνας.
* Ιστορικός
