Των Κώστα Φωτάκη και Αλέξανδρου Σελίμη*
Οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις που καθορίζουν τη λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση (4ΒΕ) εισάγουν νέες προσεγγίσεις στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας και στους μηχανισμούς συσσώρευσης κεφαλαίων και κατά συνέπεια διαμορφώνουν τη σύγχρονη έκφραση της αντίθεσης κεφαλαίου - εργασίας.
Οι προκλήσεις της 4ΒΕ
Η έγκαιρη διαμόρφωση τεκμηριωμένου σχεδίου δράσης θεωρείται από την κυβέρνηση αναγκαία και κρίσιμης σημασίας για τη χώρα στο πλαίσιο της «Στρατηγικής ανάπτυξης για το μέλλον», που θα καθορίσει τη νέα εποχή.
Οι προκλήσεις που εγείρει η 4ΒΕ μπορεί να οδηγήσουν είτε σε σοβαρή ένταση των ανισοτήτων ή σε ισχυροποίηση των κοινωνικών δομών, κοινωνική χειραφέτηση και άμβλυνση των ανισοτήτων.
Η έκβαση θα κριθεί από τις κεντρικές πολιτικές επιλογές που θα γίνουν.
Στο περιβάλλον της 4ΒΕ αναφαίνονται ζητήματα που αφορούν την εκπαίδευση και τη διαδικασία παραγωγής και διάχυσης της γνώσης καθώς και τον ρόλο της Πολιτείας ως εμπνευστή και ρυθμιστή της ευρύτερης πολιτικής. Αντίστοιχα, εγείρονται και σοβαρά ζητήματα για τη δυνητική υποτίμηση της εργασίας και τον κοινωνικό αποκλεισμό εργαζομένων χαμηλής εξειδίκευσης.
Το μεγαλύτερο μέρος της διεθνούς, αλλά και της σχετικής ελληνικής, βιβλιογραφίας διατείνεται πως με τις κατάλληλες προϋποθέσεις επάρκειας εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού και μετασχηματισμού του επιχειρησιακού προτύπου, η αύξηση της παραγωγικότητας και η κοινωνική ευημερία είναι εξασφαλισμένες.
Αυτή ήταν μια θεωρία απευθυνόμενη σ’ έναν κόσμο ενθουσιασμένο με την «ένδοξη τριακονταετία» (1945-1975): αρκεί να έχουμε υπομονή, να περιμένουμε λίγο και η ανάπτυξη θα είναι προς όφελος όλων. Μόνο που το λίγο, στην περίπτωση της 4ΒΕ, μπορεί να διαρκέσει αρκετές γενιές...
Από την ατμοκίνηση στα «έξυπνα» εργοστάσια
Ιστορικά η ατμοκίνηση εκβιομηχάνισε την παραγωγή στα τέλη του 18ου αιώνα, ο εξηλεκτρισμός και οι γραμμές συναρμολόγησης οδήγησαν στη μαζικοποίηση της παραγωγής από τα μέσα του 19ου αιώνα, ενώ η ηλεκτρονική και η πληροφορική σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση επέσπευσαν την εκβιομηχάνιση από τη δεκαετία του 1970.
Οι ανατρεπτικές αυτές τεχνολογικές εξελίξεις συντέλεσαν καίρια στις Βιομηχανικές Επαναστάσεις, αύξησαν τον πλούτο και τροποποίησαν δραματικά την καθημερινότητα της εργασίας. Παράλληλα κινητοποίησαν τη δημιουργία ριζοσπαστικών κοινωνικών και φιλοσοφικών ρευμάτων πυροδοτώντας έντονους κοινωνικούς αγώνες και μετασχηματισμούς.
Σήμερα η αλματώδης πρόοδος στους τομείς της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής και της ψηφιοποίησης έχει οδηγήσει στη δυνατότητα εκτεταμένης και δια-λειτουργικής αυτοματοποίησης της παραγωγής σε «έξυπνα» εργοστάσια φέρνοντας προ των πυλών τη λεγόμενη 4ΒΕ.
Στον δημόσιο διάλογο η 4ΒΕ συνδέεται αποκλειστικά και μόνο με τις τεχνολογίες της ψηφιοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης. Όμως, οι τρέχουσες τεχνολογικές εξελίξεις περιλαμβάνουν καινοφανείς «επαναστατικές» προσεγγίσεις σε πολλά περισσότερα επιστημονικά πεδία, όπως για παράδειγμα στη γονιδιωματική ανάλυση και στα φάρμακα για εξατομικευμένη περίθαλψη, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και στους κβαντικούς υπολογιστές.
Είναι ακριβώς η σύμπτυξη όλων των τεχνολογιών και η ισχυρή διασύνδεση τομέων, όπως η νανοτεχνολογία, η τρισδιάστατη εκτύπωση, τα προηγμένα υλικά, η φωτονική, η γενετική και η βιοτεχνολογία, που καθορίζουν την 4ΒΕ.
Τι κάνουμε εμείς
Το καίριο ερώτημα που αναδύεται είναι: Ποια είναι η θέση της Ελλάδας μπροστά στην 4ΒΕ;
Αδιαφορία και ολιγωρία δεν χωρούν! Στο πλαίσιο της νέας βιομηχανικής παραγωγής που διαμορφώνεται, μια τεχνοφοβική Αριστερά, που μένει άπρακτη ή ολιγωρεί, θα αποξενώνεται ολοένα από τα νέα υποκείμενα που αναδύονται στον σύγχρονο κόσμο τροφοδοτώντας ένα αδιέξοδο ρεύμα εγκλωβισμού στο παρελθόν. Αντίθετα, η Αριστερά μπορεί να βρει τη διέξοδο λαμβάνοντας υπόψη την τεχνολογική εξέλιξη, με ισχυρή, όμως, την επίγνωση ότι η τεχνολογία -όπως και η αγορά- δεν γνωρίζουν όριο και ηθική.
Σε επίπεδο άσκησης κυβερνητικής πολιτικής θα πρέπει να διαμορφωθεί μια προσέγγιση προσαρμογής πέρα από τις συνηθισμένες δημοφιλείς προσεγγίσεις της 4ΒΕ, δηλαδή της επανεκπαίδευσης των εργαζομένων, της υποστήριξης της κινητικότητας (mobility) και της εναλλαγής εργασίας (job rotation), της προσφοράς μαθητείας και των εξειδικευμένων στρατηγικών μετανάστευσης καθώς και της γενικότερης θεώρησης περί αυτορρύθμισης του καπιταλισμού «για το καλό όλων».
Η ανάγκη σχεδιασμού της ελληνικής προσέγγισης ενόψει της 4ΒΕ είναι παραπάνω από επιτακτική. Αφενός τα περισσότερα κράτη - μέλη της Ε.Ε. έχουν ήδη διαμορφώσει σχετικά προγράμματα: πριν από μια δεκαετία περίπου άρχισαν τα πρώτα σχέδια για την 4ΒΕ στη Γερμανία και το ζήτημα δεν αφορά πλέον μόνο τις μεγάλες βιομηχανικές και οικονομικές δυνάμεις (π.χ. Γερμανία, ΗΠΑ, Κίνα, Γαλλία), αλλά αντιμετωπίζεται με τη δημιουργία αντίστοιχων (ή έστω διερευνητικών) προγραμμάτων και σε περιφερειακές χώρες (π.χ., Τουρκία και Πορτογαλία). Προφανώς το θέμα αφορά την ιεράρχηση στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας.
Μοχλός δίκαιης ανάπτυξης
Στο πλαίσιο αυτό η κυβέρνηση προετοιμάζει την προσέγγιση της χώρας στην 4ΒΕ λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις κοινωνικές επιπτώσεις που αναπόφευκτα θα επέλθουν σε όλες τις πτυχές της ζωής, όπως την εργασία, τις εργασιακές σχέσεις, την εκπαίδευση, την υγεία και γενικότερα το αξιακό σύστημα της κοινωνίας και την ποιότητα της δημοκρατίας. Ζητούμενο είναι η 4ΒΕ να αποτελέσει μοχλό δίκαιης ανάπτυξης.
Ένα συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας για τη διαμόρφωση του ρόλου της στις συνθήκες της 4ΒΕ είναι οι άνθρωποι: το εξαιρετικής ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό υψηλής εξειδίκευσης που διαθέτει η χώρα, κυρίως τους νέους επιστήμονες και ερευνητές. Αυτό αποδεικνύεται από:
* Το γεγονός ότι η Ελλάδα κατατάσσεται 6η μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ ως προς το ποσοστό αποφοίτων STEM (Science, Technology, Engineering and Mathematics).
* Τον μεγάλο αριθμό δημοσιεύσεων, που η επιστημονική τους απήχηση ξεπερνά τον αντίστοιχο μέσο όρο των χωρών της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ.
* Την επιτυχία στη διεκδίκηση ευρωπαϊκών ανταγωνιστικών προγραμμάτων που έχει να επιδείξει το ερευνητικό και ακαδημαϊκό προσωπικό της χώρας. Δεν είναι τυχαίο ότι η χώρα, τα τελευταία χρόνια, καταλαμβάνει σταθερά την 11η ή 12η θέση από πλευράς χρηματοδότησης στο σύνολο του ανταγωνιστικού ευρωπαϊκού προγράμματος «Ορίζοντας 2020».
Για τον προσδιορισμό της θέσης της Ελλάδας στο περιβάλλον της 4ΒΕ προτείνεται η δημιουργία ενός διυπουργικού οργάνου, με εκπροσώπηση από όλα τα εμπλεκόμενα υπουργεία, το οποίο θα υποβοηθείται από ένα επιστημονικό συμβούλιο - δεξαμενή σκέψης (think tank).
Στο διυπουργικό όργανο θα λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις ώστε οι αναδυόμενες τεχνολογίες να συναντήσουν τους βασικούς πυλώνες της ελληνικής οικονομίας, όπως αυτοί περιγράφονται στο ολιστικό πρόγραμμα «Στρατηγική ανάπτυξης για το μέλλον». Ενδεικτικά, προηγμένοι αισθητήρες στον τομέα της αγροδιατροφής ή προηγμένα υλικά στον κλάδο μεταποίησης.
Η δεξαμενή σκέψης (think tank) θα επικουρεί το διυπουργικό όργανο και θα στελεχώνεται από εκπροσώπους της τεχνικής και ακαδημαϊκής διανόησης, των παραγωγικών και κοινωνικών φορέων.
Οι προκλήσεις της 4ΒΕ που εγείρονται σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο είναι πράγματι σημαντικές και σχετικές πρωτοβουλίες και δράσεις θα πρέπει να αναληφθούν με χρονικό ορίζοντα την επόμενη δεκαετία.
* Ο Κώστας Φωτάκης είναι αναπληρωτής υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας, ΥΠΠΕΘ
* Ο Αλέξανδρος Σελίμης είναι ειδικός επιστημονικός συνεργάτης, Τομέας Έρευνας και Καινοτομίας, ΥΠΠΕΘ
