Της Μπουλογούρη Άννας*
Ο Γιόσεφ Αλόις Σουμπέτερ έλεγε από την καθηγητική του έδρα μεσοπολεμικά στους μαθητές του: «Κύριοι, ανησυχείτε για την οικονομική κρίση. Δεν θα έπρεπε. Για τον καπιταλισμό, η οικονομική κρίση είναι ένα καλό κρύο ντους».1 Με αυτό τον τρόπο, δίδασκε ότι η βιωμένη από όλους Μεγάλη Ύφεση (1929) αποτελεί ένα κομμάτι της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Υπερθεματίζοντας ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποδεικνύει την αντοχή και την επιτυχία του εν μέσω κρίσεων, ο Σουμπέτερ ισχυριζόταν ότι οι οικονομικοί κύκλοι δεν είναι εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη, διότι οι κρίσεις, η ύφεση και η ανεργία τελικά δεν είναι τίποτα άλλο παρά σπόροι δημιουργίας νέων ευκαιριών. Ως εκ τούτου, θεωρούσε πως όχι μόνο η οικονομική ύφεση δεν σκοτώνει τον καπιταλισμό, αλλά αντιθέτως αποτελεί το καύσιμο υλικό του. Τι συμβαίνει όμως σήμερα που τα προνόμια παραμένουν ατομικά, ενώ οι κίνδυνοι κοινωνικοποιούνται, καθώς αρθρώνεται ένας δημόσιος λόγος που διυλίζεται μέσα από το ιδιωτικό και ταυτόχρονα αφορά συλλογικές φαντασιώσεις; Πώς μεταφράζεται μια οικονομική κρίση σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο, όπου με την επιταχυνόμενη παγκοσμιοποίηση αυξάνεται διαρκώς η αλληλεξάρτηση των επιμέρους πεδίων; Αν, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Λουίτζι Φεραγιόλι, «δεν είναι δυνατό πια να μιλάμε για αυτονομία του κράτους από το συλλογικό καπιταλιστικό συμφέρον»,2 τότε βρισκόμαστε ενώπιον ενός μονολιθικού όπλου στα χέρια της αστικής τάξης; Αποτελεί το κράτος αποκλειστικά τον τόπο νομιμοποίησης ετεροκαθορισμένων φορέων διοίκησης; Αν όχι, σε ποιο πλαίσιο μπορούμε να σκεφτούμε τα κράτη ως κυρίαρχες οντότητες; Και ακόμα παραπέρα, υπάρχει θέση για τον πολίτη στο πολιτικό παρόν;
Εστιάζοντας το βλέμμα του σε περιόδους κρίσης, ο Γιοχάνες Ανιόλι σημειώνει ότι «tο κράτος έκτακτης ανάγκης δεν καταργεί διόλου το συνταγματικό κράτος· αποτελεί, απλώς, κορωνίδα του μετασχηματισμού του».3 Με αυτόν τον τρόπο, καταδεικνύει ότι το κοινοβούλιο καταφεύγει σε Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου, δεν προχωρά σε νομοθεσία υπό καθεστώς διαβούλευσης, καταργεί τη γενική βούληση, αποσύρεται από την κοινωνική προστασία, θέτει εκτός ισχύος τα εργασιακά δικαιώματα και με σημαία την πολιτική λιτότητα μετακυλύει το κόστος παραγωγής στον κόσμο της εργασίας. Έτσι, υποστηρίζει ότι το κράτος λειτουργεί ως θεραπαινίδα της οικονομίας, αφού με τη νομική τάξη πραγμάτων θέτει το πλαίσιο λειτουργίας του αυτονομημένου κεφαλαίου. Με απλά λόγια, το κράτος είναι κράτος νόμου και τάξης, το οποίο έχοντας ως δικλείδα προσαρμογής και ασφαλείας την αρχή της αντιπροσώπευσης κρατά την πλειοψηφία του πληθυσμού μακριά από τα κέντρα λήψης αποφάσεων και μετασχηματίζει το συνταγματικό κράτος δικαίου στην ειδική αστική κεφαλαιοκρατική μορφή του. Διακριτό παράδειγμα μετασχηματισμού της μορφής του αστικού κράτους αποτελεί ο θατσερισμός, όπου προτάθηκε και πραγματοποιήθηκε η μείωση των νομιμοποιημένων προσδοκιών των πολιτών. Ωστόσο, ο Ανιόλι ολοκληρώνοντας το συλλογισμό του, προσθέτει ότι μια διπλή κίνηση λαμβάνει χώρα. Τη στιγμή που το κράτος υποτάσσεται στην καπιταλιστική λογική και λειτουργικοποιείται, διαμεσολαβώντας τα ιδιαίτερα καπιταλιστικά συμφέροντα, το ίδιο επεκτείνει την εξουσία του. Διατηρώντας το ίδιο τους παλαιούς συνταγματικούς κανόνες επιτυγχάνεται η σταθερότητα, γεννάται η πίστη στην ελίτ και η εξουσία καταφέρνει να εδραιωθεί στη συνείδηση των μαζών. Συνεπώς, φαίνεται πως το κράτος είναι τόσο κυριαρχούμενο όσο και κυρίαρχο.
Αυτό πρακτικά τι σημαίνει; Ποιος είναι ο ρόλος του κράτους σε περιόδους κρίσης; Αν όλα υπακούν στο αστικό παράδειγμα, τότε εξορίζεται η κοινωνικοπολιτική ατζέντα; Είναι αξιοσημείωτο ότι η ίδια η έννοια της κρίσης είναι διττής σημασίας. Αφενός, παραπέμπει σε μια περίοδο ανωμαλίας με δυσχέρειες και κινδύνους, σε μια απότομη μεταβολή όπου παρατηρούνται λειτουργικές διαταραχές και προκαλείται μια οργανική αναστάτωση. Η κρίση αποτελεί ένα κοινό βίωμα όπου αναγνωρίζεται ευρέως η συστημική κατάρρευση. Αφετέρου, η κρίση νοηματοδοτεί την άποψη, τη γνώμη, την ικανότητα διάκρισης. Αφορά τη διανοητική ενέργεια κατά την οποία καλείται το υποκείμενο να συγκρίνει τις διαφορές και να προσδιορίσει τις σχέσεις ανάμεσα στις έννοιες. Οι δύο αυτές σημασίες συνδέονται άμεσα, εφόσον η προβληματική κατάσταση, η αποσταθεροποίηση της καθεστηκυίας τάξης και η εκτροπή από την κανονικότητα εκκινούν την αμφισβήτηση, δραστηριοποιούν την επαναξιολόγηση των πράξεων ή καταστάσεων και επιστρατεύουν την ικανότητα ορθοφροσύνης. Άρα, η στιγμή της κρίσης είναι η στιγμή της ρήξης με το παραδεδομένο. Ως εκ τούτου, η κρίση μπορεί να ειδωθεί ως μια διαδικασία κατά την οποία τίθενται υπό διαπραγμάτευση οι λειτουργίες και οι θεσμοί. Είναι μια στιγμή αποφασιστικής παρέμβασης στη διαδικασία θεσμικής αλλαγής και στρατηγική στιγμή αναπροσδιορισμού της μορφής του κράτους. Σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος, που αποτελεί την ειδική συμπύκνωση του πολιτικού στο παγκοσμιοποιημένο σήμερα σύστημα, μπορεί να μην είναι αυτοδύναμο και κυρίαρχο, αλλά είναι ταυτόχρονα ιστορικώς διαμορφούμενο και διαμορφωτής ιστορίας. Επομένως, μπορεί από τη μια να λειτουργεί ως εργαλείο που χρησιμοποιείται από την οικονομική ελίτ για την εφαρμογή προκαθορισμένων αποφάσεων, από την άλλη είναι ο τόπος που διεξάγεται η πολιτική διαδικασία λήψης αποφάσεων. Κατά συνέπεια, το κατά πόσο η οικονομική ή η κοινωνική απαίτηση θα κατισχύσει είναι ζήτημα πολιτικής απόφασης. Τελικά, η κρίση δημιουργεί ανατρεπτικές συνθήκες εντός των οποίων επινοείται εκ νέου η πολιτική. Και μπορεί το πολιτικό κράτος να αποτελεί, όπως σημειώνει ο Ανιόλι, «το δικαιϊκό εργαλείο για τη διατήρηση των μαζών μακριά από τις πολιτικές αποφάσεις»,4 ωστόσο εμπίπτει και στη βούληση των πολιτών να μετατρέπουν τις δυσχέρειες σε ευκαιρίες. Ο διφορούμενος όρος της κρίσης δεν παραπέμπει αναγκαστικά στον πολιτικό ή κοινωνικό αφοπλισμό, αλλά αποτελεί και δυνατότητα συμμετοχής του πλήθους στην έκβαση του πολιτικού. Ο δημοκρατικός χώρος ούτε έχει πλήρως εκκενωθεί ούτε είναι κενός νοήματος, ή τουλάχιστον οφείλει να μην είναι.
* Υποψήφια διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας - Πάντειο Πανεπιστήμιο
1 Robert Heilbroner, Οι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου: Η ζωή, οι καιροί και οι ιδέες των μεγάλων οικονομολόγων, μτφ. Ν. Λιγγρής κ.ά., Κριτική, Αθήνα, 2000, σ. 399.
2 Λουίτζι Φεραγιόλι, Αυταρχική δημοκρατία και κριτική της πολιτικής, μτφ. Δ. Δεληολάνης, Στοχαστής, Αθήνα, 1985, σ. 55.
3Johannes Agnoli, Ο μετασχηματισμός της δημοκρατίας και παρεμφερή κείμενα, (1967 -1998), μτφ. Θ. Γκιούρας, ΚΨΜ, Αθήνα, 2013, σ. 67.
4 Agnoli, Ο μετασχηματισμός της δημοκρατίας και παρεμφερή κείμενα, ό.π, σ. 54.
