* Του Γιώργου Παπανικολάου
Ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, το 2009, το Νόμπελ στις οικονομικές επιστήμες απονεμήθηκε για πρώτη φορά σε γυναίκα. Η Elinor Ostrom, που βραβεύτηκε για την εργασία της σχετικά με την διακυβέρνηση των Κοινών Πόρων, μελέτησε και ανέδειξε τα κύρια χαρακτηριστικά επιτυχημένων συστημάτων αυτοδιαχείρισης φυσικών πόρων. Η επιλογή θα μπορούσε σήμερα να χαρακτηριστεί το λιγότερο διορατική.
Το “κοινωνείν”, δηλαδή το σύνολο των ανθρώπινων πρακτικών και των μορφών συνεργασίας που (ανα)παράγουν τα Κοινά, έχει τις ρίζες του στην απαρχή του ανθρώπινου είδους. Παρ’ όλο που τα Κοινά δεν έπαψαν ποτέ να αποτελούν το κυριότερο πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας έγιναν σταδιακά ολοένα και λιγότερο ορατά στον πολιτικό, οικονομικό, και φιλοσοφικό λόγο, καθώς και στο δίκαιο.
Στην αυγή του 21ου αιώνα μια σειρά από συγκλίνουσες τάσεις οδήγησαν στη διακριτή ανάδυση του ιδεολογικοπολιτικού ρεύματος των Κοινών :
α) οι επιθετικές περιφράξεις του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Αναρίθμητα παραδείγματα όπως η ιδιωτικοποίηση του νερού, η αρπαγή της γης, οι καταστροφικές εξορύξεις, η κατοχύρωση ιδιωτικών δικαιωμάτων πάνω σε προηγούμενα κοινόχρηστους πόρους, όπως οι σπόροι, η τροφή, η επιστημονική γνώση και ο πολιτισμός, που έγιναν αφορμή για την ανάπτυξη πολύμορφων κινημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε αρκετές περιπτώσεις, έπειτα από ένα αρχικό στάδιο αντίστασης, τα κινήματα κατόρθωσαν να εγκαταστήσουν σταθερούς και βιώσιμους θεσμούς διαχείρισης κοινών πόρων εμπλουτίζοντας την συλλογική εμπειρία με νέες μορφές οργάνωσης.
β) η οξύτητα της οικολογικής κρίσης, η βαθύτερη συνειδητοποίηση της αδυναμίας του σημερινού συστήματος αντιλήψεων να επιλύσει τα απειλητικά ζητήματα βιωσιμότητας, να νοηματοδοτήσει τις ανθρώπινες ζωές έξω από τη στρεβλή ιδεολογία συνεχούς μεγένθυσης σε ένα πεπερασμένο πλανήτη.
γ) οι σημαντικές μεταβολές που έφεραν οι ψηφιακές τεχνολογίες στον τρόπο οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας. Η ανάδυση νέων μορφών Κοινών, όπως τα ψηφιακά Κοινά (με εμβληματικά παραδείγματα το ελεύθερο λογισμικό, την Wikipedia, τις άδειες Creative Commons κ.ά.), αλλά και μιας κουλτούρας μοιράσματος στην ψηφιακή σφαίρα.
Το κίνημα του Ελεύθερου Λογισμικού θέτει ανοικτά, ήδη από την δεκαετία του ‘80, τα ζητήματα των πολιτικών ελευθεριών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή και ταυτόχρονα πετυχαίνει να οικοδομήσει ένα βιώσιμο και υπεραποδοτικό μοντέλο αναπαραγωγής Κοινών στην καρδιά της οικονομικής δραστηριότητας του γνωσιακού καπιταλισμού.
Τη δεκαετία του 2000, το κοινωνικοικονομικό φαινόμενο του ελεύθερου λογισμικού γίνεται αντικείμενο ανάλυσης προοδευτικών διανοούμενων που εξετάζουν το ελεύθερο λογισμικό σαν πρόπλασμα παραγωγικών σχέσεων που ξεπερνούν τον καπιταλισμό. Το πρότζεκτ Oekonux αποτελεί μια πρώτη μαρτυρία αυτής της ιδεολογικοπολιτικής ζύμωσης. Η θεωρητική εργασία του Michel Bauwens (Η πολιτική οικονομία της ομότιμης παραγωγής) και του Yochai Benkler (Ο πλούτος των δικτύων) αποτελούν τις πρώτες καταγραφές της θεωρίας της βασισμένης στα Κοινά Ομότιμης Παραγωγής. Ο πυρήνας του ισχυρισμού τους είναι ότι το πρόπλασμα νέων παραγωγικών σχέσεων είναι ήδη διακριτό, διαθέτει συγκριτικά πλεονεκτήματα ως προς την παραγωγή για την αγορά και κινητοποιεί αποτελεσματικότερα την ανθρώπινη εργασία, με κίνητρα διαφορετικά από τη σχέση της μισθωτής εργασίας.
Μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης ξεκινάει μια επιταχυνόμενη σύγκλιση ανάμεσα σε δυνάμεις που έχουν γαλουχηθεί σε πολύ διαφορετικά κοινωνικά κινήματα, τα οποία αναπτύχθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, όπως αυτό της αλληλέγγυας οικονομίας, των αυτοχθόνων, των ακτημόνων της Λατινικής Αμερικής, των Πλατειών, του Occupy, του ελεύθερου λογισμικού, του ελεύθερου πολιτισμού, της ανοικτής πρόσβασης στους εκπαιδευτικούς πόρους κ.ά. Όλοι αυτοί/ές βλέπουν στον χειραφετικό λόγο των Κοινών την νοητή γραμμή που μπορεί να τα συνδέσει, μετατρέποντάς τα στην απαρχή ενός νέου παγκόσμιου χαλαρά δικτυωμένου κινήματος, ατμομηχανή του κοινωνικού μετασχηματισμού.
Σε διεθνές επίπεδο καταγράφονται διανοούμενοι με διαφορετικές καταβολές και με διαφορετικές προσεγγίσεις των Κοινών, όπως οι Hardt and Negri, Ridgi, De Angelis, Caffentzis, Federici, D. Bollier, S. Helfrich, ενώ οι προσεγγίσεις των P. Mason και J. Rifkin δείχνουν την επιρροή της πλούσιας θεωρητικής παραγωγής των τελευταίων χρόνων σε ευρύτερες δυνάμεις. Σε πολιτικό επίπεδο εμπνευσμένες από τα Κοινά είναι οι αυτοδιοικητικές αρχές που αναδείχθηκαν σε διάφορες πόλεις της Ισπανίας και της Ιταλίας. Το ρεύμα του new municipalism, με το Barcelona en Comú και τον κανονισμό της Μπολώνια ως γνωστότερα παραδείγματα στην χώρα μας, είναι ίσως τα πλησιέστερα δείγματα πολιτικής αντιπροσώπευσης που έχουν διαμορφωθεί υπό την επιρροή των Κοινών. Το European Commons Assembly αποτελεί μια προσπάθεια συντονισμού των δυνάμεων σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.
Στην Ελλάδα η συζήτηση για τα Κοινά άνοιξε σχεδόν ταυτόχρονα από διαφορετικούς χώρους την πρώτη δεκαετία του 2000. Οι πρώτες δημοσιεύσεις καταγράφονται στο διαδικτυακό περιοδικό Re-public, στο ελληνικό ιστολόγιο του p2pFoundation, στα κείμενα της κατάληψης της ΥΦΑΝΕΤ, στην Εργατική εφημερίδα Δράση, στη Βαβυλωνία κ.ά., για να εξαπλωθούν αργότερα σε πλήθος εντύπων διαφορετικών χώρων. Η συμβολή των Ελλήνων διανοουμένων στην παγκόσμια συζήτηση για τα Κοινά καταγράφεται ως ιδιαίτερα σημαντική. Ενδεικτικά μπορεί να ανατρέξει κανείς στο συγγραφικό έργο των Β. Κωστάκη, Γ. Λιερού, Α. Καρίτζη, Σ. Σταυρίδη, Α. Κιουπκιολή, Α. Μπρούμα, και Π. Τραυλού, ενώ από το χώρο της πολιτικής οικολογίας στους Γ. Κολέμπα και Γ. Μπίλλα.
Η περίοδος του αναστοχασμού, μετά το τέλος της περιόδου των Πλατειών, επιτάχυνε τη συζήτηση και εμπλούτισε τον ελληνικό χώρο των Κοινών με νέες δυνάμεις. To 2014 οργανώνεται για πρώτη φορά στη χώρα μας (αλλά και παγκόσμια) το CommonsFest στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ο θεσμός θα συνεχιστεί το 2015 στην Αθήνα, ενώ το 2017 θα συνδιοργανωθεί με το φεστιβάλ της ΚΑΛΟ, με διοργανωτή τη Συμμαχία των Κοινών. Η Συμμαχία των Κοινών σχηματίστηκε το 2017 αποσκοπώντας στο να αποτελέσει ένα χώρο συνεύρεσης και κοινής δράσης ανθρώπων και εγχειρημάτων με διαφορετικές αφετηρίες, πορείες και κοσμοθεωρήσεις που μπορεί να προσεγγίζουν τα κοινά από διαφορετικές σκοπιές, εμπειρίες και πρακτικές. Οι κοινές αρχές του εγχειρήματος αποτυπώνονται στο πολιτικό πλαίσιο της Συμμαχίας των Κοινών.
Τα Κοινά είναι μια ευαίσθητη κοσμοθεωρία με οικουμενικότητα, η οποία αμφισβητεί με συνεκτικό και υπερβατικό τρόπο τους μύθους του φιλελευθερισμού, των οικονομικών της αγοράς, και της νεωτερικότητας. Οι εξελίξεις των επόμενων δεκαετιών θα αναδείξουν το πραγματικό πολιτικό τους βάρος και θα μας επιτρέψουν να αποτιμήσουμε καλύτερα την συμβολή αυτού του αναδυόμενου και ποικιλόμορφου ιδεολογικοπολιτικού ρεύματος στην οικοδόμηση ενός δικαιότερου κόσμου.
* Επίκουρος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
