Της Χριστίνας Κωνσταντακοπούλου*
- Η χρήση των νησιών και του νησιωτισμού ως εμβλημάτων του ελέγχου της Αθήνας πάνω στο Αιγαίο επηρέασε και τη μετέπειτα απεικόνισή τους στις αρχαίες γραμματειακές πηγές. Ο νησιωτισμός, με άλλα λόγια, συσχετιζόταν σε μεγάλο βαθμό με την ιμπεριαλιστική επικράτηση της Αθήνας.
Η παρουσία τόσο πολλών νησιών κάνει το Αιγαίο μια μοναδική θάλασσα. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι Οθωμανοί το ονόμαζαν Adalar Denizi (θάλασσα των νησιών). Τα νησιά του Αιγαίου, και ειδικά οι Κυκλάδες, δημιουργούν μια γεωγραφική γέφυρα μεταξύ της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας και με αυτόν τον τρόπο δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας από την περίοδο ήδη της προϊστορίας.
Την περίοδο της κλασικής αρχαιότητας, και ειδικά τον πέμπτο αιώνα π.Χ., τα νησιά του Αιγαίου αποτελούσαν την καρδιά της αθηναϊκής ηγεμονίας. Αλλά πώς γίνεται να γράψουμε την ιστορία των νησιών του Αιγαίου και των κατοίκων τους στην αρχαιότητα; Το βασικό πρόβλημα που έχουμε είναι η απουσία των γραπτών πηγών που να αφορούν την ιστορία των πόλεων και των νησιών εκτός των μεγάλων δυνάμεων της εποχής: δηλαδή της Αθήνας, κατά κύριο λόγο, και κάποιων άλλων πόλεων.
Αλλά, όπως έλεγε και η εκπομπή της ΕΡΤ τη δεκαετία του 1980, Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα. Η αρχαία ιστορία του ελλαδικού χώρου και του χώρου του Αιγαίου είναι πιο πολύπλοκη και ενδιαφέρουσα από την ιστορία που αναγνωρίζουμε ως τυπική «αρχαία ιστορία», δηλαδή την ιστορία μιας και μόνο πόλης - κράτους, της Αθήνας τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ.
Η κλασική Αθήνα ήταν μια πολύ ιδιόμορφη πόλη - κράτος για πολλούς λόγους: είχε μεγάλη έκταση (για τα αρχαιοελληνικά δεδομένα), είχε ένα ιδιότυπο πολίτευμα (ριζοσπαστική δημοκρατία) και την περίοδο του 5ου αιώνα κυριαρχούσε μέσω της ηγεμονίας της σε όλο σχεδόν το χώρο του Αιγαίου. Αυτά που αναγνωρίζουμε ως δημιουργήματα του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή τη γέννηση της δημοκρατίας και της πολιτικής ρητορικής, το θέατρο, ακόμα και τη φιλοσοφία, δεν είναι παρά προϊόντα της Αθήνας και του πολιτισμού της. Ο υπόλοιπος ελλαδικός και αιγαιακός χώρος δεν ακολούθησε την ίδια πορεία.
Εδώ όμως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το πρόβλημα των πηγών. Οι γραπτές πηγές, ειδικά για την κλασική περίοδο, προέρχονται κατά συντριπτική πλειονότητα από την Αθήνα: ο Θουκυδίδης, ο Πλάτωνας, οι αρχαίοι τραγωδοί, ο Αριστοφάνης, οι ρήτορες, όλοι γράφουν στην Αθήνα, και απευθύνονται σε ένα βασικά αθηναϊκό κοινό. Αυτό αλλάζει σχετικά την ελληνιστική περίοδο, όταν η διεύρυνση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας δημιουργεί νέα πολιτισμικά κέντρα και επομένως φιλολογικές πηγές που δεν αφορούν πια αποκλειστικά την Αθήνα (π.χ. η Αλεξάνδρεια του 3ου αιώνα π.Χ. και τα έργα του Καλλίμαχου και του Απολλώνιου Ρόδιου).
Αλλά και πάλι η έλλειψη γραμματειακών πηγών που να αντανακλά την εμπειρία των ανθρώπων στην αρχαιότητα εκτός Αθήνας είναι ένα πρόβλημα με το οποίο οι σύγχρονοι ιστορικοί της αρχαιότητας βρίσκονται συνεχώς αντιμέτωποι.
Από τις φιλολογικές μας πηγές γνωρίζουμε ότι η έννοια «νησί» είχε κάποια βασικά χαρακτηριστικά που εξαρτιούνταν από το ιστορικό πλαίσιο παραγωγής των αρχαίων πηγών. Η μελέτη του νησιωτισμού στην αρχαιότητα (και όχι μόνο) είναι ένα γόνιμο πεδίο ιστορικής έρευνας. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι με την αθηναϊκή ηγεμονία το ερμηνευτικό πλαίσιο του «νησιού» ως έννοιας άλλαξε ριζικά.
Τα νησιά του Αιγαίου την αρχαϊκή περίοδο είχαν πόλεις - κράτη με μεγάλη δύναμη και πλούτο: η αρχαϊκή Νάξος για παράδειγμα ήταν πλούσια («ευδαιμονίη» την ονομάζει ο Ηρόδοτος) και η Σάμος έχει αναδείξει εντυπωσιακά ευρήματα στο Ηραίο που αντανακλούν πλούτο και μεγάλη ζώνη επιρροής. Τον πέμπτο αιώνα, όμως, τα νησιά και οι νησιώτες γίνονται συνώνυμα της φτώχειας και της αδυναμίας.
Πιο συγκεκριμένα η Σέριφος καταλήγει να σημαίνει τη σημερινή Κωλοπετινίτσα. Ο Αριστοφάνης, για παράδειγμα, στους Αχαρνής (στ. 540-3) χρησιμοποιεί την έκφραση «κυνίδιον Σεριφίων» (το σκυλάκι των Σεριφιωτών) για να σατιρίσει τους πολεμοχαρείς Αθηναίους που πάνε για πόλεμο για ψύλλου πήδημα (αν οι Σπαρτιάτες, λέει ο Αριστοφάνης στο κοινό του, κλέβανε ένα σεριφιώτικο σκυλάκι, ό,τι πιο ευτελές δηλαδή, θα ξεσηκωνόσασταν για πόλεμο). Ο κωμικός Κρατίνος έγραψε μια ολόκληρη κωμωδία με τίτλο Οι Σερίφιοι, που μάλλον αποτελούσαν έμβλημα αδυναμίας.
Τη ρωμαϊκή περίοδο ο Πλούταρχος αναφέρει την ιστορία κάποιου Στρατόνικου που ρώτησε έναν Σερίφιο για ποιο αδίκημα οι Σερίφιοι επέβαλλαν την ποινή της εξορίας. Όταν ο Σερίφιος του απάντησε ότι με εξορία τιμωρούνταν οι ραδιούργοι (δηλαδή αυτοί που εμπλέκονται σε οικονομικές ατασθαλίες), ο Στρατόνικος απάντησε: «Γιατί τότε δεν ραδιουργείτε όλοι σας ώστε να φύγετε από αυτόν τον στενόχωρο τόπο;» (Mor. 602a-b)
H ταύτιση των νησιών με τη φτώχεια και την αδυναμία στις φιλολογικές πηγές του 5ου αιώνα και μετά δεν σχετιζόταν με τις πραγματικές συνθήκες επιβίωσης των νησιωτών. Με άλλα λόγια, η ζωή στα νησιά δεν ήταν απαραίτητα ούτε πιο φτωχή ούτε πιο δύσκολη από ό,τι στον ηπειρωτικό χώρο. Η διαφορά έγκειται στο ότι τα νησιά τον 5ο αιώνα ήρθαν κάτω από την κυριαρχία της αθηναϊκής ηγεμονίας και αποτέλεσαν τον βασικό άξονα κυριαρχίας αυτής της πόλης πάνω στον αιγαιακό χώρο.
Η αθηναϊκή ηγεμονία του 5ου αιώνα ήταν θαλασσοκρατία και βασιζόταν στο ναυτικό. Τα νησιά του Αιγαίου, καθώς αποτελούσαν σημαντικούς σταθμούς ανεφοδιασμού για τις τριήρεις της αρχαιότητας, έγιναν αναπόσπαστο τμήμα της βάσης της αθηναϊκής ηγεμονίας. Η δύναμη της Αθήνας, με άλλα λόγια, βασιζόταν κατά κύριο λόγο στο ναυτικό και στον έλεγχο των σταθμών του ναυτικού στην περιοχή του Αιγαίου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η έννοια νησί συνδυάστηκε απόλυτα με την έννοια του ηγεμονικού υπηκόου της Αθήνας.
Δεν είναι τυχαίο ότι στις κωμωδίες του Αριστοφάνη ο όρος «νησιώτης» ταυτίζεται με τον όρο του υποτελούς στο αθηναϊκό κράτος1. Αυτή η χρήση των νησιών και του νησιωτισμού ως εμβλημάτων του ελέγχου της Αθήνας πάνω στο Αιγαίο επηρέασε και τη μετέπειτα απεικόνισή τους στις αρχαίες γραμματειακές πηγές. Ο νησιωτισμός, με άλλα λόγια, συσχετιζόταν σε μεγάλο βαθμό με την ιμπεριαλιστική επικράτηση της Αθήνας.
Πώς, επομένως, μπορούμε να γράψουμε την ιστορία των νησιών και των νησιωτών στην αρχαιότητα; Παρ’ όλο που οι αρχαίες πηγές έχουν βασικά αθηναϊκή αφετηρία, υπάρχει ένας μεγάλος πλούτος επιγραφών από τα νησιά που μας αποκαλύπτουν τις πτυχές της ιστορίας τους.
Οι ιστορίες των νησιών στην αρχαιότητα είναι ποικίλες, ιδιότυπες και εντυπωσιακές. Μέσα από τις επιγραφές μπορούμε να δούμε ένα σημαντικό φάσμα ιστορικών περιστατικών: για παράδειγμα μπορούμε να εκτιμήσουμε την παρουσία δούλων στην αγροτική παραγωγή ή πώς οι πειρατές αποτελούσαν συνεχή παρουσία κινδύνου για τις νησιωτικές περιοχές ή ακόμα πώς οι κάτοικοι των νησιών χρησιμοποιούσαν τη σχετικά περιορισμένη ενδοχώρα τους για κτηνοτροφία (τα κατσικονήσια του Αιγαίου δεν ήταν μόνο αρχαίο φαινόμενο, αλλά μια πρακτική που συνεχίστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της χρήσης του νησιωτικού τοπίου από τον ανθρώπινο παράγοντα) ή πώς νέες λατρείες εγκαθιδρύονταν επειδή η θεότητα εμφανίστηκε στον ύπνο κάποιου πιστού και του υπέδειξε να ιδρύσει ναό (όπως και τον 20ό αιώνα στη Νάξο)2.
Οι αρχαίες επιγραφές μας αποκαλύπτουν πτυχές της νησιωτικής ζωής, πέρα από τα αφηγήματα του ηγεμονικού κέντρου της Αθήνας. Γιατί στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα, Ελλάδα (και ελληνική ιστορία) δεν είναι μόνο η Αθήνα.
* Ιστορικός, Birkbeck College
1 Ενδεικτικά Ιππής στ. 170, Ειρήνη στ. 296-8, Όρνιθες στ. 1422 (ο «νησιωτικός κλητήρ» σε αυτή τη σκηνή λειτουργεί ως παράδειγμα όλων των Αθηναίων αξιωματούχων που είχαν στην αρμοδιότητά τους την ομαλή λειτουργία των ηγεμονικών δομών ελέγχου).
2 C. Stewart, Δαίμονες και διάβολος στην Ελλάδα, Ταξιδευτής, 2008, και Dreaming and Historical Consciousness in Island Greece, Harvard University Press, 2012.
