Της Αλεξάνδρα Μπακαλάκη*
- Η έννοια του κοινωνικού φύλου έπαψε να παραπέμπει αποκλειστικά ή κυρίως στις γυναίκες και άρχισε να χρησιμοποιείται ως αναλυτική έννοια, δηλαδή ως πρίσμα για την προσέγγιση της διαπολιτισμικής ποικιλότητας που παρουσιάζει η διάκριση ανάμεσα σε «άντρες» και γυναίκες» ως προς τα ζητήματα τα οποία αφορά, τον ρόλο που παίζει στην οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων και τους τρόπους με τους οποίους διαπλέκεται με άλλα είδη κοινωνικής διαφοροποίησης
- Η Ανθρωπολογία των Γυναικών επικεντρώθηκε στη συλλογή πληροφοριών για τη δράση και την οπτική των γυναικών σε διάφορες κοινωνίες, δηλαδή στην προσπάθεια πλήρωσης του κενού που είχε δημιουργηθεί εξαιτίας της συνήθειας των ανθρωπολόγων να βασίζουν τις εθνογραφίες τους κυρίως στις συνεργασίες τους με άντρες πληροφορητές
Προϋπόθεση και ζητούμενο των φεμινιστικών τάσεων που αμφισβήτησαν την πρωτοκαθεδρία των ανδρών και την ανδροκεντρική οπτική των επιμέρους γνωστικών κλάδων στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ήταν η δραστηριοποίηση των γυναικών ως υποκειμένων της επιστημονικής έρευνας και η εστίασή τους σε ερευνητικά ερωτήματα που αφορούσαν το γυναικείο φύλο. Αφενός, η Ανθρωπολογία των Γυναικών, που αναπτύχθηκε την περίοδο αυτή, επικεντρώθηκε στη συλλογή πληροφοριών για τη δράση και την οπτική των γυναικών σε διάφορες κοινωνίες, δηλαδή στην προσπάθεια πλήρωσης του κενού που είχε δημιουργηθεί εξαιτίας της συνήθειας των ανθρωπολόγων να βασίζουν τις εθνογραφίες τους κυρίως στις συνεργασίες τους με άντρες πληροφορητές. Αφετέρου, η Φεμινιστική Ανθρωπολογία επικεντρώθηκε στον προσδιορισμό των παραγόντων που επηρεάζουν τη «θέση της γυναίκας» σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακολουθώντας τον Έγκελς, οι μαρξίστριες φεμινίστριες υποστήριζαν ότι η κατά φύλα ανισότητα δεν συνιστά οικουμενικό φαινόμενο και συναρτούσαν τις απαρχές της με την ανάδυση ταξικών διαιρέσεων. Άλλες υποστήριζαν ότι η γυναικεία υποτέλεια ποικίλει ως προς τον βαθμό και τις εκφάνσεις της, αλλά είναι οικουμενική και απορρέει από τον έλεγχο που ασκείται στις γυναίκες ως σεξουαλικά υποκείμενα και ως μητέρες.
Σε λιγότερο από δέκα χρόνια, ο όρος «Ανθρωπολογία των Γυναικών» αντικαταστάθηκε από τον όρο «ανθρωπολογία του Φύλου». Η έννοια του κοινωνικού φύλου έπαψε να παραπέμπει αποκλειστικά ή κυρίως στις γυναίκες και άρχισε να χρησιμοποιείται ως αναλυτική έννοια, δηλαδή ως πρίσμα για την προσέγγιση της διαπολιτισμικής ποικιλότητας που παρουσιάζει η διάκριση ανάμεσα σε «άντρες» και γυναίκες» ως προς τα ζητήματα τα οποία αφορά, τον ρόλο που παίζει στην οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων και τους τρόπους με τους οποίους διαπλέκεται με άλλα είδη κοινωνικής διαφοροποίησης. Οι παραπάνω μετατοπίσεις συνετέλεσαν στην αμφισβήτηση της βεβαιότητας ότι τα γνωρίσματα του ανδρισμού και της θηλυκότητας είναι οικουμενικά και οπωσδήποτε αντιθετικά μεταξύ τους και ότι οι κατά φύλα ανισότητες ανάγονται παντού στα ίδια αίτια, ενώ η επίγνωση ότι, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση των ανδρών, οι σχέσεις στις οποίες εμπλέκονται οι γυναίκες είναι πολλαπλές σήμανε το τέλος της έννοιας «θέση της γυναίκας». Η ιδέα ότι η κατά φύλα ανισότητα είναι παντού μετρήσιμη με τα ίδια μέτρα έγινε αντικείμενο κριτικής. Είναι προφανές ότι η χρήση των οικείων μέτρων εμποδίζει μάλλον παρά διευκολύνει την κατανόηση της σκέψης και της εμπειρίας των ανθρώπων που δεν χρησιμοποιούν τις δικές μας μεζούρες. Τέλος, η ίδια η διάκριση ανάμεσα στο βιολογικό και το κοινωνικό φύλο άρχισε να κλονίζεται υπό το βάρος εθνογραφικών δεδομένων σύμφωνα με τα οποία η οικεία διαφοροποίηση της επικράτειας της φύσης, στην οποία εντάσσεται το βιολογικό φύλο, από την επικράτεια της κοινωνίας και του πολιτισμού, στην οποία εντάσσεται το κοινωνικό φύλο, δεν ισχύει σε όλες τις κοινωνίες.
Οι προβληματισμοί της Ανθρωπολογίας του Φύλου διαφοροποιούνται από εκείνους που επικεντρώνονταν στις γυναίκες, αλλά και συνδέονται μαζί τους με σχέσεις συνέχειας. Άλλωστε, πολλές από τις ανθρωπολόγους που εργάστηκαν για την αναγνώριση της Ανθρωπολογίας των Γυναικών ως ιδιαίτερης ειδικότητας στη συνέχεια αναδείχθηκαν σε κεντρικές φυσιογνωμίες της Ανθρωπολογίας του Φύλου στην οποία συμμετείχαν και συμμετέχουν επίσης πολλοί άντρες. Σήμερα, η Ανθρωπολογία του Φύλου εντάσσεται στα προγράμματα σπουδών των απανταχού τμημάτων Ανθρωπολογίας. Αντίστροφα, ζητήματα που αφορούν το φύλο ενσωματώνονται σε άλλα ανθρωπολογικά μαθήματα. Πιστεύω ότι τα τελευταία χρόνια η μείωση των ανθρωπολογικών δημοσιεύσεων στον τίτλο των οποίων εμπεριέχεται η λέξη «φύλο» οφείλεται στο γεγονός ότι οι ανθρωπολογικές έρευνες λαμβάνουν υπόψη τις έμφυλες σχέσεις και διαφορές ακόμα και όταν δεν εστιάζουν άμεσα ή κυρίως σ’ αυτές. Σε κάθε περίπτωση, η εποχή στην οποία τα μαθήματα ανθρωπολογίας αυτονόητα επικεντρώνονταν σε ανδρικές υποθέσεις έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Ωστόσο, η Ανθρωπολογία του Φύλου δεν είναι απαραίτητα φεμινιστική. Με βάση τη διδακτική μου εμπειρία, νομίζω ότι αυτό είναι κάτι που συχνά προκαλεί απογοήτευση.
Σε γενικές γραμμές διαπιστώνω ότι το ενδιαφέρον των φοιτητ(ρι)ών για την Ανθρωπολογία του Φύλου έγκειται στο ότι βρίσκουν στα σχετικά μαθήματα ένα αντίδοτο στη χαρακτηριστική έμφαση της σχολικής και της πανεπιστημιακής παιδείας σε μεγάλες πράξεις μεγάλων ανδρών και στα συγγραφικά και διδακτικά τεχνάσματα μέσω των οποίων, αν δεν εξαφανίζονται εντελώς από την Ιστορία και την κοινωνική ζωή, οι γυναίκες παραμένουν σιωπηλές. Πολύ συχνά όμως, ο ενθουσιασμός των φοιτητ(ρι)ών κρατάει μόνο τόσο όσο οι αναφορές των μαθημάτων στο φύλο ανταποκρίνονται σε οικείες ανησυχίες και προβληματισμούς και προωθούν εύλογες διεκδικήσεις. Θεωρώ, λοιπόν, ότι η κάμψη του δεν οφείλεται σε μια αδιαφορία προς ανατρεπτικές φεμινιστικές προσεγγίσεις και κριτικές, αλλά, αντίθετα, στο αυξημένο ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο προβληματισμός γύρω από τα οικεία έμφυλα πρότυπα και τις καθ’ ημάς κατά φύλα σχέσεις έναντι της προσπάθειας για την κατανόηση προτύπων και σχέσεων που επικρατούσαν ή επικρατούν σε κοινωνίες εκτός του νεωτερικού μας σύμπαντος και μάλιστα από τη σκοπιά των εκάστοτε ιθαγενών. Με άλλα λόγια, το πρόβλημα δεν είναι το έλλειμμα της κριτικής διάθεσης προς την οικεία έμφυλη τάξη, αλλά το περίσσευμα του εθνοκεντρισμού.
Πράγματι, η ανθρωπολογική εμμονή στη διαπολιτισμική ποικιλότητα των έμφυλων προτύπων και των αρχών οργάνωσης των κατά φύλα σχέσεων δεν έχει πάντοτε νόημα από τη σκοπιά φεμινιστικών διεκδικήσεων και κριτικών, και αντιστρόφως. Δεδομένου ότι, όπως λέγεται συχνά, το φύλο υπόκειται σε διαφορετικές προσεγγίσεις, αυτό είναι εύλογο και αναμενόμενο. Ίσως όμως πρόκειται για κάτι παραπάνω από διαφορετικές προσεγγίσεις. Ίσως δηλαδή, κάποιες φορές τουλάχιστον, η έννοια του φύλου στο πλαίσιο της Ανθρωπολογίας και των φεμινιστικών θεωριών και διεκδικήσεων να αναφέρεται σε διαφορετικά πράγματα. Όπως έγραφε η Βρετανίδα ανθρωπολόγος και φεμινίστρια Μαίριλυν Στραθέρν, η σχέση ανάμεσα στην Ανθρωπολογία και τον φεμινισμό είναι «αμήχανη», γιατί οι πολιτισμικά «άλλοι» τους οποίους προσπαθούν να κατανοήσουν οι ανθρωπολόγοι είναι άλλοι από τους θεματοφύλακες της ανδρικής εξουσίας και της ετεροκανονικότητας που εύλογα βρίσκονται στο στόχαστρο της φεμινιστικής κριτικήςi.
* Κοινωνική ανθρωπολόγος
I Μarilyn Strathern, 1987. «An awkward relationship: the case of feminism and anthropology». Signs 12 (2) 276-292.
Για εκτενέστερες αναλύσεις των θεμάτων που θίγονται στο σύντομο αυτό σημείωμα στην ελληνική γλώσσα, βλ. το βιβλίο Μελέτες για το Φύλο, που επιμελήθηκαν οι Βενετία Καντσά, η Βασιλική Μουτάφη και ο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και στο οποίο γράφουν οι Ράνια Αστρινάκη, Ποθητή Χαντζαρούλα και Αθηνά Αθανασίου, και το Ανθρωπολογία, Γυναίκες και Φύλο που επιμελήθηκε η υπογράφουσα και περιλαμβάνει τα εμβληματικά ανθρωπολογικά κείμενα των Sherry Ortner, Marilyn Strathernκαι Michelle Rosaldo. Και τα δυο κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
