Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.0°C25.9°C
3 BF 34%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.4°C26.5°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.0°C24.4°C
2 BF 51%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.7°C21.0°C
2 BF 71%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
24.0°C24.0°C
1 BF 40%
Η γενεαλογία του «προβλήματος Εξάρχεια»
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η γενεαλογία του «προβλήματος Εξάρχεια»

Του Δημήτρη Ιωάννου*

Την τελευταία δεκαετία,είναι εμπειρικά προφανές πως η καθημερινή ζωή στα Εξάρχεια έχει σταδιακά υποστεί σημαντικές ποιοτικές αλλαγές, με αποτέλεσμα την αυξανόμενη δυσαρέσκεια των κατοίκων και χρηστών της περιοχής, ακόμα και των πιο θετικά διακείμενων στην ιδεολογική και αισθητική της «ταυτότητα». Ίσως είναι νωρίς για να αποφανθεί κανείς με σιγουριά για τους αποφασιστικούς παράγοντες και το μερίδιο του καθενός σε αυτές τις αλλαγές, αλλά οπωσδήποτε θα χρειαστεί να αναφερθεί στην κρίση και στις επιπτώσεις της στον κτηματομεσιτικό κλάδο, την αστική διακυβέρνηση, την ανθρωπογεωγραφία και τις οικονομικές ροές της εγκληματικότητας, όπως ασφαλώς και να μελετήσει το συμβάν του Δεκέμβρη του 2008, καθώς και τις μεταβολές και τα ρήγματα που αυτό σηματοδότησε στον αντιεξουσιαστικό χώρο.

Το παράδοξο είναι πως αυτές οι αλλαγές δεν έχουν αποτυπωθεί επαρκώς στη δημόσια σφαίρα -όχι γιατί λείπουν οι σχετικές αναφορές στον πολιτικό ή δημοσιογραφικό λόγο· κάθε άλλο: η ΝΔ (ιδίως) κραδαίνει τον μπαμπούλα των Εξαρχείων με την παραμικρή αφορμή, ενώ τα δελτία ειδήσεων και οι εφημερίδες κάνουν ό,τι μπορούν για να τρομοκρατήσουν το κοινό τους με τα τεκταινόμενα σε αυτή τη γειτονιά. Το πρόβλημα θυμίζει το μύθο του «ψεύτη βοσκού»: όταν τα Εξάρχεια πρωταγωνιστούν σε κάθε είδους ηθικό πανικό εδώ και δεκαετίες, είναι εύκολο να χαθεί στο διαρκή επικοινωνιακό θόρυβο κάθε απόχρωση και κάθε ποιοτική ή ποσοτική μεταβολή. Ας θυμηθούμε λίγο αυτή την ιδιαίτερη ιστορία.1

Καταρχάς, είναι γεγονός πως η ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων ήταν ένας χώρος πολιτιστικής παραγωγής και πολιτικής αμφισβήτησης σχεδόν «από πάντα». Πρόκειται για ένα σύνθετο αποτέλεσμα χωροκοινωνικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών: την ταυτόχρονη και αλληλοτροφοδοτούμενη παρουσία πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, εκδοτικών δραστηριοτήτων, νεανικού/φοιτητικού πληθυσμού και υποδομών εστίασης και ψυχαγωγίας· τη γειτνίαση με το κέντρο της Αθήνας με την πυκνή διασπορά χώρων πολιτικής, οικονομικής και συμβολικής ισχύος· τη μορφή του αστικού ιστού (τομή δύο διαφορετικών καννάβων, ενσωμάτωση των πρώτων «αυθαίρετων» χαράξεων) και την οριοθέτηση από σημαντικές λεωφόρους και φυσικά εμπόδια (λόφος Στρέφη, Λυκαβηττός)· τέλος, τη μεικτή κατοικία μικρο- και μεσοαστικών στρωμάτων.

Παρότι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Εξαρχείων έχουν μακρά ιστορία, μπορεί κανείς με σχετική ασφάλεια να πει πως τα Εξάρχεια έγιναν «τα Εξάρχεια» μετά τη Μεταπολίτευση, σταδιακά, μέσω δύο συγκροτητικών διαδικασιών:

Η μία ήταν ενδογενής και είχε να κάνει με τη συγκρότηση μιας πολλαπλότητας που είχε, απ’ τη μια, καταβολές στα κοινωνικά κινήματα και τα υπόγεια πολιτιστικά ρεύματα της δεκαετίας του 1960 και σε διάφορες εκδοχές και διαβαθμίσεις του αναρχισμού και, απ’ την άλλη, έκδηλη χωρική αναφορά τα Εξάρχεια. Η τελευταία σχετιζόταν τόσο με τα παραπάνω χωροκοινωνικά χαρακτηριστικά της γειτονιάς όσο και με το Πολυτεχνείο και το διεκδικούμενο νόημα της εξέγερσης του 1973.

Η άλλη, εξωγενής, είχε να κάνει με την παραγωγή ενός λόγου που προήλθε βασικά από τον τύπο, αλλά συσχετιζόταν με τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο της εποχής, καθώς εξελίσσονταν παράλληλα με τη συγκυρία. Τα πρώτα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση, τα Εξάρχεια αποτελούσαν βασικά μια «παράπλευρη» χωρική αναφορά στα ρεπορτάζ των διαδηλώσεων, πορειών και συγκεντρώσεων, στα οποία κυριαρχούσε το δίπολο Πολυτεχνείο-Βουλή και κάποια επαναλαμβανόμενα μοτίβα στις, όχι σπάνιες, συγκρούσεις αστυνομίας-διαδηλωτών στα οποία τα «στενά των Εξαρχείων» έπαιζαν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο.

Τα Εξάρχεια αρχίζουν να λαμβάνουν defacto αρνητική χροιά στον δημόσιο λόγο ως οιονεί «γκέτο αναρχικών» μετά το 1977-78, μετά από μια σειρά όλο και πιο «ηχηρών»,αν και όχι πάντα βίαιων, παρεμβάσεων μιας διακριτής, αν και όχι εντελώς συνεκτικής, ομάδας αναρχικών με σαφή χωρική αναφορά στην πλατεία Εξαρχείων και διάφορα γειτονικά στέκια. Αυτές οι παρεμβάσεις μοιάζουν να εντάσσονται ή να εκτυλίσσονται παράλληλα με μια ευρύτερη ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας που εκδηλώνεται μέσω αυτόνομων φοιτητικών κινητοποιήσεων,οι οποίες ενεργοποιούν τα κατασταλτικά αντανακλαστικά του κράτους (που βλέπει σε αυτές μια απειλή ισοδύναμη σχεδόν με τον «άγριο» εργοστασιακό συνδικαλισμό της εποχής),αλλά φέρνουν στο προσκήνιο και μια εντεινόμενη αντιπαλότητα με την επίσημη αριστερά και ιδίως το ΚΚΕ.

Στην αρχή της δεκαετίας του 1980, οι πολιτικές/συγκρουσιακές συνιστώσες του μορφώματος αυτού υποχωρούν (εξαιτίας της δολοφονικής καταστολής της πορείας του Νοεμβρίου 1980, αλλά και χάρη στον εκλογικό θρίαμβο του ΠΑΣΟΚ), κάνοντας χώρο για την ανάδειξη των πολιτισμικών/επιθυμητικών συνιστωσών του. Αυτή βρίσκει και πάλι τη χωρική της έκφραση κυρίως στα Εξάρχεια, αρχικά μέσω των πρώτων καταλήψεων στέγης και, σταδιακά μέχρι το 1983-84, με την πύκνωση των στεκιών που σχετίζονται με το εναλλακτικό ροκ της εποχής, αθηναϊκό και διεθνές. Από πολλές απόψεις, στα Εξάρχεια συμπυκνώνονται έτσι ευρύτερες διαδικασίες μετάβασης προς πιο ατομικιστικές μορφές υποκειμενοποίησης, που λαμβάνουν χώρα τόσο μέσω του καταναλωτισμού όσο και μέσω της διάδοσης «πειραματικών» πρακτικών και εικόνων του εαυτού, οργάνωσης της οικογένειας και των διαδικασιών κοινωνικοποίησης κ.λπ. Ωστόσο, αυτή η μετάβαση είχε και περιθωριακές ή παραβατικές πλευρές, που κωδικοποιήθηκαν ως «κοινωνική κρίση» (ή «κρίση της νεολαίας») και επίσης ταυτίστηκαν συμβολικά με τον χώρο των Εξαρχείων, του οποίου ο «εναλλακτικός» ή και περιθωριακός χαρακτήρας είχε πια παγιωθεί.

Η περίοδος που πυκνώνει ο λόγος περί «κοινωνικής κρίσης» συμπίπτει με την εξάντληση των ορίων της οικονομικής πολιτικής του ΠΑΣΟΚ της α’ περιόδου και την απόφαση για μεταστροφή της με το νεοφιλελεύθερο «Πρόγραμμα Σταθερότητας»του Κ. Σημίτη. Έτσι, μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πει ότι, για δύο χρόνια περίπου,στα Εξάρχεια έλαχε ένας ρόλος αποδιοπομπαίου τράγου και μαζί θεαματικού αντιπερισπασμού σε συνέχειες: την «Επιχείρηση Αρετή» εναντίον των πάνκηδων της πλατείας, τις συγκρούσεις κατά την επίσκεψη του Ζ.Μ. Λεπέν, την κατάληψη του Χημείου, τη δολοφονία Καλτεζά, τις αντιπυρηνικές διαδηλώσεις για το Τσερνόμπιλ, κ.ά. Όταν τα (λίγο πολύ συνεχή) επεισόδια και τα πολεμικά ρεπορτάζ υποχώρησαν, ακολούθησε ένας λόγος παρακμής και υποβάθμισης (όχι πολύ διαφορετικός από τον σημερινό) με άξονα τη διακίνηση και χρήση ναρκωτικών στην πλατεία και στα εγκαταλελειμμένα νεοκλασικά της γειτονιάς. Τη λύση κλήθηκε να δώσει η πολεοδομία: το σχέδιο ανάπλασης που εκπονήθηκε από το (τότε) ΥΧΟΠ είχε ως άξονες την απαγόρευση των «οχλουσών» χρήσεων και την προσέλκυση εύπορων μεσοστρωμάτων και τουριστών στα πρότυπα της Πλάκας. Τελικά όμως έμεινε στο συρτάρι (πέρα από κάποιες πεζοδρομήσεις)· όχι μόνο λόγω των αντιδράσεων, αλλά (σύμφωνα με τον ίδιο τον μελετητή) και εξαιτίας της ανησυχίας της Αστυνομίας ότι, αν τα Εξάρχεια «αναβαθμίζονταν», η ίδια θα έχανε τον έλεγχο της διακίνησης των ναρκωτικών που είχε, βάσει σχεδίου, περιορίσει στην περιοχή.

Φυσικά, από το 1986 κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι: νέοι κύκλοι αναταραχών, καταλήψεων και μαθητικών/φοιτητικών κινητοποιήσεων, ύποπτων ενεργειών, ηθικών πανικών, καταστολής. Όμως, οι βασικές παράμετροι του «προβλήματος Εξάρχεια» είχαν τεθεί λίγο πολύ από τότε. Τα συνεχή δημοσιεύματα για «αφόρητες συνθήκες στα Εξάρχεια», η ανθούσα οικονομία του Airbnb στην περιοχή (παρά τα προβλήματα), οι φήμες για κερδοσκοπικές αγορές ακινήτων που προοιωνίζονται gentrification (βλ. Γκάζι) και οι προσδοκίες για «λύση» από τον επικείμενο σταθμό του μετρό, δείχνουν πως οι χωρικές διαστάσεις του ζητήματος θα εξακολουθήσουν να μας απασχολούν.

* Δρ. Πολεοδομίας

1 Μια λίγο διαφορετική εκδοχή όσων ακολουθούν βρίσκεται και στην εισαγωγή (που συνυπογράφουμε με τον Γιάννη Κολοβό) του βιβλίου Είμαστε Τρελοί κι Ευτυχισμένοι: Φωτογραφίζοντας την Άγρια Πλευρά της Δεκαετίας του ‘80του Γιώργου Νικολαΐδη (εκδόσεις Στο Περιθώριο, 2017).

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL