Του Ματθαίου Τσιμιτάκη*
Οι πολύωρες καταθέσεις του ιδρυτή του facebook Mark Zuckerberg στις επιτροπές εμπορίου και ενέργειας του Αμερικανικού Κογκρέσου, ήταν θεαματικές και καθ' όλα αποκαλυπτικές.
Όχι βεβαίως για το περιεχόμενο της φτωχής απολογίας του ιδίου, ούτε για τα κραυγαλέα χάσματα κατανόησης των γερουσιαστών πάνω σε βασικά ζητήματα, όπως η διαχείριση των δεδομένων από το facebook, που αναδείχθηκαν κατά τη διεξαγωγή της διαδικασίας.
Ήταν για την επιβεβαίωση της στρατηγικής επιλογής που έγινε πριν από 20 και πλέον χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες για την δημιουργία Μαζικών Μέσων Επικοινωνίας για το νεοφιλελεύθερο κόσμο.
Η υπόθεση της Cambridge Analytica ξεσκεπάζει οριστικά και διά παντός την -ήδη γνωστή- σκοτεινή πλευρά του «Μάτριξ», που δεν είναι άλλη από την αναγωγή των προσωπικών μας πληροφοριών σε δεδομένα διαχωρισμένα από ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό ή άλλο φορτίο, για την παραγωγή μιας αγοράς λόγου και ιδεών στο ανεξάντλητο ψηφιακό περιβάλλον.
Το 1996 οι Αμερικανικοί νόμοι για το ηλεκτρονικό εμπόριο και τις τηλεπικοινωνίες έδωσαν για πρώτη φορά τη δυνατότητα παροχής υπηρεσιών δικτύων και περιεχομένου, εφόσον τα δίκτυα παρέμεναν ουδέτερα για τη μεταφορά κάθε είδους περιεχομένου ώστε να προστατεύεται ο ανταγωνισμός σε αυτά.
O Model Law on Electronic Commerce (MLEC) καθιέρωσε την ιδέα της τεχνολογικής ουδετερότητας, η οποία οδήγησε σε εναρμόνιση νομοθεσιών και άρση των περιορισμών για το ηλεκτρονικό εμπόριο και υιοθετήθηκε από εκατοντάδες χώρες.
Στην πορεία των είκοσι και πλέον ετών που μεσολάβησαν έκτοτε ζήσαμε την ανάδυση και αυτορρύθμιση της αγοράς για την παραγωγή μονοπωλίων σε επιμέρους κλάδους, όπως ο κλάδος των μικροεπεξεργαστών και αργότερα των λειτουργικών συστημάτων, των μηχανών αναζήτησης, της κοινωνικής δικτύωσης κοκ.
Οι συγκλίσεις επιμέρους λειτουργιών για την εκμετάλλευση του νέου πόρου των προσωπικών δεδομένων στο άφθονο ψηφιακό περιβάλλον ήταν στην πραγματικότητα η επιθετική διάδοση των Αμερικανικών ιδεών στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο και ταυτόχρονα η λύση στα λιμνάζοντα κεφάλαια της προηγούμενης μεγάλης καπιταλιστικής κρίσης τα οποία έπρεπε να επενδυθούν.
Η ουδετερότητα καταργήθηκε φέτος με απόφαση της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Επικοινωνιών (FCC) των ΗΠΑ, δίνοντας έτσι το σήμα για έναν μεγάλης κλίμακας εμπορικό πόλεμο και στο ψηφιακό πεδίο, τον οποίο οι ΗΠΑ θεωρούν ότι μπορούν να κερδίσουν, αφού ελέγχουν δίκτυα και την παραγωγή τεχνολογίας και περιεχομένου.
Με άλλα λόγια, σε αντίθεση με τη διαδικασία ελέγχου της μονοπωλιακής θέσης της Microsoft και άλλων εταιρειών που οδήγησαν σε σπάσιμο υπηρεσιών, στην περίπτωση του facebook όχι μόνο δεν είχαν σκοπό να παρέμβουν οι γερουσιαστές, αλλά αντίθετα φάνηκαν πρόθυμοι να κάνουν ότι περνάει από το χέρι τους για να τον προστατεύσουν τον Ζούγκερμπεργκ και την εταιρεία του στο νέο επιθετικό εμπορικό διεθνές περιβάλλον.
Ίσως η πιο σημαντική στιγμή της «απολογίας» Ζούγκερμπεργκ ήταν όταν ρεμπουπλικανός γερουσιαστής Φρεντ Απτον είπε ότι ένα ρυθμισμένο περιβάλλον στο οποίο το facebook θα αναλάμβανε τα κόστη διασφάλισης της ποιότητας της υπηρεσίας του (με την ανάληψη πρωτοβουλιών κατά των ψεύτικών ειδήσεων για παράδειγμα) στην πραγματικότητα απλώς θα παγιώσει την κυριαρχία του Facebook στην διεθνή αγορά, ανακόπτοντας τον ανταγωνισμό.
Το πρακτορείο Associated Press δημοσίευσε ένα δισέλιδο από τις σημειώσεις που είχε μαζί του ο Ζούγκερμπεργκ στις οποίες αναφέρονταν μεταξύ άλλων ότι πιθανό σπάσιμο των Αμερικανικών τεχνολογικών κολοσσών θα ευνοούσε τους Κινέζους ανταγωνιστές τους. Ο Ζούγκερμπεργκ επανέλαβε πολλές φορές ότι χρειάζεται ρύθμιση και μάλιστα πάνω στα Ευρωπαϊκά πρότυπα που θέτει η νέα οδηγία για τα προσωπικά δεδομένα GDPR. Ο λόγος δεν είναι φυσικά ηθικός αλλά ξεκάθαρα εμπορικός.
Όπως σχολίασε ο καθηγητής του Στάνφορντ και θεωρητικός των δικτύων Evgeny Morozov στο twitter, αυτό είναι και το μοναδικό σημείο-κλειδί σε αυτή την υπόθεση. Ο φιλελεύθερος τεχνορομαντισμός τελείωσε μαζί με την ανάδυση των ψηφιακών μονοπωλίων που σταμάτησαν έξω από μεγάλο ψηφιακό Σινικό τείχος.
Καινοτομία και ψηφιακή οικονομία
Στον μεταπολεμικό κόσμο, η τεχνολογική καινοτομία χρησιμοποιήθηκε για τον εκσυγχρονισμό των βιομηχανιών και την παραγωγή νέων θέσεων εργασίας και οδήγησε σε ανάπτυξη που ωφέλησε τη μεσαία τάξη. Η καινοτομία στον ψηφιακό κόσμο δεν οδηγεί απαραίτητα σε καθολική ωφέλεια, αλλά αντίθετα απορρυθμίζει θεσμούς και αγορές με αποτέλεσμα να συντελεί στην έκρηξη της εισοδηματικής ανισότητας που επέφερε ο νεοφιλελευθερισμός.
Η κρίση της δεκαετίας του ‘70 και η αποβιομηχάνιση των επομένων δεκαετιών οδήγησαν στην συσσώρευση κεφαλαίου το οποίο βρήκε διέξοδο στην ψηφιακή τεχνολογία. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της επενδυτικής δραστηριότητας, είναι ότι αποφεύγει τα εξωτερικά κόστη, όπως είναι η προστασία της εργασίας, η ασφάλιση, ακόμα και η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, αλλά αντίθετα παράγει υπεραξία εκμεταλλευόμενη τα ίδια τα δίκτυα. Το facebook, η Uber, το Airbnb είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της οικονομίας.
Ο οικονομικός κύκλος φαίνεται πιο καθαρά, αν κοιτάξει κανείς πως χρησιμοποιούνται τα ιατρικά μας δεδομένα: Συσκευές για χρόνια νοσήματα πωλούνται σήμερα μαζί με το λογισμικό που καταγράφει και αποστέλλει τα δεδομένα σε servers των ιδιωτικών αυτών εταιρειών με τη συγκατάθεση των χρηστών τους, αλλά χωρίς ουσιαστική γνώση για το τι αυτό σημαίνει και χωρίς κοινωνική ανταπόδοση για τα δεδομένα που παρέχουν σε ιδιωτικά συμφέροντα. Τα δεδομένα αυτά μπαίνουν σε παράλληλες αγορές, είτε αφορούν στατιστικά μοντέλα για την παραγωγή επιχειρηματικών πλάνων είτε επιστημονικά δεδομένα για την ανάπτυξη νέων προϊόντων χωρίς νέο επενδυτικό κόστος είτε ακόμα πιο επιθετικές ενέργειες, όπως η εμπόρευση με άλλες εταιρείες που έχουν ενδιαφέρον γι αυτά, όπως είναι εταιρείες τεχνολογίας, διαφημιστικές εταιρείες και εταιρείες μάρκετινγκ ή -ακόμα χειρότερα- ασφαλιστικές εταιρείες. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει σε κάθε περίπου δραστηριότητα της κοινωνικής μας ζωής που ψηφιοποιείται.
Η κεντρική αυτή επιλογή του Αμερικανικού κεφαλαίου, ωστόσο, δεν κατόρθωσε να ανακόψει τον ανταγωνισμό με την Κίνα, η οποία ολοκληρώνει σταδιακά το τριακονταετές πλάνο εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης της δεκαετίας του '90. Στο νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον η Κίνα προστατεύει την δική της πολιτιστική βιομηχανία και τα δίκτυα της, ενώ ταυτόχρονα ασκεί επιθετική επενδυτική πολιτική. Ο ι ΗΠΑ απαντούν με την επιβολή δασμών, ενώ στο παιχνίδι μπαίνει και η ΕΕ, η οποία με απόφαση του τελευταίου Ευρωπαϊκού Συμβουλίου θα φορολογεί εφεξής τα αμερικάνικα μονοπώλια ψηφιακής τεχνολογίας (GAFAM), ενώ προωθεί και την επιβολή μιας νέας οδηγίας για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων που, αν εφαρμοστεί, θα οδηγήσει σε αυστηρή επιτήρηση του περιεχομένου που διακινείται σε δίκτυα όπως το youtube ή το facebook, ωθώντας περαιτέρω τη σύγκλιση μεταξύ παρόχων δικτύωσης και περιεχομένου.
Η ΕΕ αξιακά προστατεύει την πολιτιστική της κληρονομιά εδώ και έναν αιώνα, κάτι που δεν έκανε στο ψηφιακό πεδίο. Δεν είναι τυχαίο ότι ανάμεσα στα ψηφιακά μονοπώλια δεν υπάρχει ούτε ένα Ευρωπαϊκό. Πέρασε απαρατήρητο, όμως αυτές τις μέρες έγινε κάτι ακόμα, το οποίο ίσως αποτελεί μια ευκαιρία τόσο για την ευρωπαϊκή πολιτιστική βιομηχανία όσο και για το ελληνικό της κομμάτι. Το βρετανικό BBC ανακοίνωσε ότι αναπτύσσει υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης. Πολλές ευρωπαϊκές τηλεοράσεις έχουν ήδη υιοθετήσει υβριδικά σχήματα που τους επιτρέπουν να μετεξελιχθούν σε Πλατφόρμες, όπως επιβάλει το κυρίαρχο παράδειγμα στον ψηφιακό κόσμο σήμερα. Ακόμα και η ΕΡΤ ακολουθεί το παράδειγμα αυτό με την εισαγωγή της νέας υβριδικής της πλατφόρμας.
Η εσωστρέφεια που χαρακτηρίζει το δημόσιο ραδιοτηλεοπτικό μας φορέα σχετίζεται βασικά με τη στρατηγική του θέση στο νέο περιβάλλον. Τα παραδοσιακά Μέσα στο σύνολο τους βρίσκονται σήμερα σε κρίση ακριβώς γιατί τα Νέα Μέσα έχουν απορρυθμίσει τις αγορές τους και αντλούν την υπεραξία τους. Τα δημόσια Μέσα Ενημέρωσης και Επικοινωνίας θα έχουν την ευκαιρία κατά πάσα πιθανότητα να δώσουν την Ευρωπαϊκή απάντηση στον εμπορικό πόλεμο που έχει ξεσπάσει. Με τον ίδιο τρόπο όμως που τα Ψηφιακά Μέσα εσωτερίκευσαν και προπαγάνδισαν τις αξίες του νεοφιλελευθερισμού και την πίστη στην απορρύθμιση και την παγκοσμιοποίηση, έτσι και οποιαδήποτε απάντηση δεν μπορεί παρά να εσωτερικεύει και να αντανακλά τις πολιτικές της αξίες.
Ψηφιακός πουριτανισμός και ρεμπουπλικανισμός
Στον ψηφιακό κόσμο πρώτη ύλη είναι τα δεδομένα και υπεραξία από αυτά εξάγει όποιος είναι σε θέση να τα επεξεργαστεί και να τα εκμεταλλευτεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Για να γίνει αυτό έπρεπε οι χρυσοθήρες του ψηφιακού να απαλλαγούν από τα κόστη που κάθε βιομηχανία πρέπει να αναλαμβάνει σε ένα ρυθμισμένο περιβάλλον (για παράδειγμα περιβαλλοντικά κόστη σε βιομηχανίες που ρυπαίνουν).
Τα social media φτιάχτηκαν σαν πολυκαταστήματα, σαν δυνητικά εμπορικά κέντρα, στα οποία ανταλλάσσουμε πληροφορίες χωρίς συλλογικούς διαχωρισμούς, εξαργυρώνοντας τις αναπαραστάσεις μας σε κάποιο νόμισμα, είτε αυτό είναι φήμη είτε οικονομική ισχύ, πολιτική επιρροή κοκ.
Αυτό που παρακολουθήσαμε τις τελευταίες μέρες είναι άλλη μια πρόσκρουση του νεοφιλελεύθερου ψηφιακού καπιταλισμού πάνω στα αδιέξοδα που δημιουργεί στις κοινωνίες. Αφότου απέτυχε να προστατεύσει βασικές αξίες, όπως να καταργήσει τη θανατική ποινή ή την οπλοκατοχή, την παιδεραστία και τόσα άλλα (που βεβαίως ανθούν έξω από τα διαδικτυακά εμπορικά κέντρα, στο σκοτεινό διαδίκτυο), τώρα αποτυγχάνει να προστατεύσει και το δημοκρατικό πολίτευμα.
Η επιτυχία του facebook δεν είναι άσχετη με την εικόνα του Ζούγκερμπεργκ στο Κογκρέσο ως αφελούς ρεπουμπλικάνου σπασίκλα (nerd) που έχει αφομοιώσει σε τέτοιο βαθμό τον πουριτανισμό ώστε να μην είναι σε θέση να δώσει καμιά απάντηση στο γιατί μπορεί να πιάστηκε στον ύπνο το σύστημα στην υπόθεση της Cambridge Analytica.
Ο Ζούγκερμπεργκ, όπως και άλλοι εκφραστές των Μέσων που κυριάρχησαν κατά τις προηγούμενες δεκαετίες και ταυτίστηκαν με τα πολιτεύματα που υπηρετούσαν (πχ η εθνική τηλεόραση κατά τα χρόνια της κυριαρχίας του έθνους-κράτους και οι εκπρόσωποι της), εμφανίστηκε να είναι εξίσου αφελής και εξίσου πεπεισμένος για την ορθότητα αυτού που κάνει.
Καθ' όλη τη διάρκεια της κατάθεσης του εξακολούθησε να επικαλείται τον φιλελεύθερο τεχνορομαντισμό της δεκαετίας του '90: “Όταν ξεκινούσαμε στο γκαράζ δεν είχαμε τρόπο να αντιμετωπίσουμε τα ηθικά προβλήματα της υπηρεσίας”, επανέλαβε αρκετές φορές. Επρόκειτο βεβαίως για παράσταση με σκοπό να προβληθεί σε live stream στο... facebook.
Ωστόσο, δεν είναι να απορεί κανείς. Μιλάμε για μια βιομηχανία που στηρίζεται στην επιτήρηση και την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, που έχει διαταράξει την ισορροπία μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού και που έχει εισάγει ιδέες όπως ότι η τεχνοκρατική αντιμετώπιση των δημοσίων πραγμάτων μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από την δημοκρατική. Αυτό μοιραία μας οδηγεί σε ένα κόσμο στον οποίο αυξάνονται οι εντάσεις.
* Δημοσιογράφος
