Του Χριστόφορου Βερναρδάκη*
Τι έγινε μέχρι σήμερα
Τη Δευτέρα αρχίζει στη Θεσσαλονίκη το Αναπτυξιακό Συνέδριο της Κεντρικής Μακεδονίας. Είναι το 11ο κατά σειρά περιφερειακό συνέδριο, σε μια διαδρομή που έχει κάνει την κυβέρνηση πολύ σοφότερη και έχει εξοπλίσει τη διαδικασία εκπόνησης του εθνικού αναπτυξιακού μας σχεδίου με σημαντικές ιδέες, μεθοδολογίες και δεδομένα.
Ταυτόχρονα η εμπειρία των περιφερειακών συνεδρίων έχει λειτουργήσει καταλυτικά στη συστηματική συγκρότηση πολιτικών ανά υπουργείο και Περιφέρεια, έτσι ώστε σήμερα να έχουμε μια βασική δομή κυβερνητικού έργου που αναλύεται σε περίπου 800 συγκεκριμένες και εξειδικευμένες δράσεις και παρεμβάσεις. Όλες αυτές παρακολουθούνται καθημερινά και αποτυπώνονται σε ένα πληροφοριακό σύστημα συνεχούς ενημέρωσης και, βεβαίως, συγκροτούν, εκτός των άλλων, και έναν δείκτη αποτύπωσης της αποτελεσματικότητας της κυβερνητικής μηχανής.
Η διενέργεια των περιφερειακών συνεδρίων έχει καταφέρει μια τεράστια μόχλευση των τοπικών κοινωνικών και παραγωγικών δυνάμεων. Η συμμετοχή στα συνέδρια υπήρξε μέχρι στιγμής εξαιρετικά μεγάλη. Σε πολλές περιπτώσεις εμφανίστηκαν νέα παραγωγικά και επιχειρηματικά μορφώματα, δίνοντας παραδείγματα καινοτόμων πρακτικών, συνδέοντας την παραγωγική διαδικασία με την οικονομία της γνώσης, με σεβασμό στα εργασιακά δικαιώματα, που θεωρούνται πλέον απολύτως απαραίτητα στο νέο περιβάλλον της ανασυγκρότησης.
Σε μια σειρά από μεγάλα ζητήματα, όπως είναι η διαχείριση των υδάτων, η περιβαλλοντική ισορροπία και η διαχείριση των απορριμμάτων, τμήματα των τοπικών κοινωνιών έχουν επιδείξει μια εντυπωσιακή ωριμότητα, αποκαλύπτοντας τα κρυμμένα «πελατειακά» δίκτυα του παλιού πολιτικού συστήματος.
Τα περιφερειακά συνέδρια έχουν, τέλος, μια σοβαρή παιδαγωγική διάσταση σε σχέση με τα υπουργεία και τους ίδιους τους υπουργούς. Έχουν φέρει τους τελευταίους ενώπιον των ζωντανών κοινωνικών δυνάμεων, απέναντι στις οποίες πρέπει να τοποθετηθούν με πρόγραμμα, σχέδιο, χρονοδιάγραμμα. Όχι μόνο για να ικανοποιήσουν αιτήματα, αλλά πολλές φορές για το ανάποδο, για να δείξουν ότι πολλά αιτήματα είναι αντιφατικά, ανέφικτα ή και αντιπαραγωγικά. Και παραγωγικό σχέδιο δεν σημαίνει εξυπηρέτηση τοπικισμών, αλλά συστηματική συνεργασία κλάδων, δομών, εργαλείων.
Απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα
Η κυβέρνηση δεν προσέρχεται στα αναπτυξιακά συνέδρια μόνο για να «συνδιαμορφώσει» αναπτυξιακή στρατηγική. Ούτε για να ικανοποιήσει άκριτα κάθε αίτημα της τοπικής κοινωνίας ή κάθε μικρό και μεγάλο έργο που αιτούνται οι φορείς. Προσέρχεται έχοντας ένα βασικό μεθοδολογικό πλαίσιο για την έννοια του «παραγωγικού σχεδίου», για την έννοια της ανάπτυξης και για τη μέθοδο της ανάπτυξης.
Ένα πρώτο ερώτημα που τίθεται στα περιφερειακά συνέδρια είναι αν χρειάζεται αναπτυξιακό σχέδιο. Αν δηλαδή χρειάζεται αναπτυξιακός προγραμματισμός ή αντίθετα η ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα μιας γραμμικής δυνατότητας ευκαιριών που διαμορφώνει από μόνη της η αγορά (και οι όποιες ανεξαρτήτως κοινωνικού κόστους ιδιωτικές επενδύσεις). Η απάντηση είναι ενθαρρυντική. Η χώρα χρειάζεται σχέδιο και αυτό αποτελεί συνείδηση των παραγωγικών της δυνάμεων.
Ο πρώτος λόγος γι’ αυτό είναι ότι απέτυχε παταγωδώς το «αναπτυξιακό μοντέλο» που εδραιώθηκε τη δεκαετία του 1990. Και ο δεύτερος λόγος είναι ότι έχει συνειδητοποιηθεί πως για την ανάπτυξη της επόμενης ιστορικής φάσης απαιτούνται δημόσιες εξειδικευμένες πολιτικές, με χρηματοδοτικά εργαλεία, με διοικητικά εργαλεία, με θεσμικά εργαλεία.
Η ανάπτυξη δεν είναι αποκλειστικό και μονοσήμαντο προνόμιο της αοράτου χειρός της αγοράς. Αλλά μεθοδική διαχείριση των οικονομικών, διοικητικών και ανθρώπινων πόρων, στα οποία προφανώς η αγορά και οι ιδιωτικές επενδύσεις έχουν έναν σημαντικό ρόλο. Και αυτή είναι μια πρώτη μεθοδολογική διαφοροποίηση που έχει προκύψει από τα συνέδρια.
Ένα δεύτερο ερώτημα που απασχολεί τα περιφερειακά συνέδρια είναι το αν η ανάπτυξη είναι θέμα αυστηρά και μόνο οικονομικό. Μια ολόκληρη φιλοσοφία ανάπτυξης θεωρούσε για πολλά χρόνια ότι η ανάπτυξη είναι μεγέθυνση οικονομικών μεγεθών και συσσώρευση πλούτου, ακόμη κι αν αυτός ο πλούτος μοιράζεται άνισα. Αυτή η τυπικά οικονομίστικη λογική δεν είναι σήμερα απλώς ξεπερασμένη, αλλά θεωρείται και υπεύθυνη σε μεγάλο βαθμό για την τεράστια οικονομική κρίση της χώρας.
Μια ποσοστιαία αύξηση του ΑΕΠ μας δείχνει μόνο τον ρυθμό μεγέθυνσης της οικονομίας. Τα αν αυτή η μεγέθυνση έχει μόνο ποσοτικά χαρακτηριστικά, αν πυροδοτείται από ποιοτική βελτίωση των συντελεστών παραγωγής ή από δομικούς μετασχηματισμούς του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας ή από την υψηλότερη ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στην παραγωγική διαδικασία αποτελούν κρίσιμες μεταβλητές.
Προφανώς αυτό που θέλουμε δεν είναι απλώς μια ποσοτική μεγέθυνση του ΑΕΠ. Υπήρχαν περίοδοι της ελληνικής οικονομίας με υψηλό «growth», αλλά με ελάχιστο «development». Υψηλή μεγέθυνση και ελάχιστη ανάπτυξη. Η χρυσή δεκαετία του «εκσυγχρονισμού» με τις χρηματιστηριακές φούσκες, τις αθρόες επιδοτήσεις ανύπαρκτων καλλιεργειών ή τα «διακοποδάνεια», εν ολίγοις ένα «growth» που το χρηματοδοτούσε, το δημόσιο χρέος, τα δάνεια των τραπεζών και οι μεταβιβαστικές πληρωμές της Ε.Ε., ήταν και αυτό ένα μοντέλο μεγέθυνσης της οικονομίας.
Θα το αναπαραγάγουμε; Η απάντηση των περιφερειακών συνεδρίων είναι όχι. Αντίθετα, προκύπτει η ανάγκη να επιμείνουμε στην έννοια και τις πολιτικές της ανάπτυξης ως εκείνης της οικονομικής μεγέθυνσης που περιέχει τουλάχιστον ένα ικανό μερίδιο συνθηκών παραγωγής, που ενσωματώνουν τον δυναμισμό και την καινοτομία στη δημόσια πολιτική και την ιδιωτική οικονομία.
Ένα τρίτο ερώτημα των περιφερειακών συνεδρίων αφορά τη μεθοδολογική προσέγγιση της αναπτυξιακής πολιτικής. Όλες σχεδόν οι Περιφέρειες της χώρας χαρακτηρίζονται από πολυμορφία, γεωγραφική, δημογραφική, χωροταξική, παραγωγική. Κάθε προσπάθεια διατύπωσης ενός αναπτυξιακού σχεδίου πρέπει να λάβει υπόψη αυτή την πολυμορφία.
Όμως στο παρελθόν -και λόγω της έλλειψης σχεδίου- οι αναπτυξιακές προσεγγίσεις, αντί να αξιοποιούν την πολλαπλότητα και την πολυμορφία διαμόρφωσαν μια αντίληψη για την ανταγωνιστικότητα που εστιάζει στο κόστος αντί για την παραγόμενη αξία. Έτσι ακριβώς παρήχθη τις προηγούμενες δεκαετίες η αυθόρμητη τρόπον τινά κατεύθυνση της αγοράς για την οικονομία χαμηλού κόστους.
Η δική μας προσέγγιση που τίθεται στα περιφερειακά συνέδρια λέει ότι, αντίθετα, πρέπει να εστιάσουμε στο πώς το παραγόμενο προϊόν θα έχει τη μέγιστη προστιθέμενη αξία και όχι το ελάχιστο κόστος. Αντί να εστιάζουμε σε μεμονωμένες παραγωγικές μονάδες ή κλάδους, πρέπει να δούμε ολιστικά τις αλυσίδες αξίας. Τα παραγωγικά συμπλέγματα. Τις συστάδες καινοτομίας. Και τα δίκτυα συνεργασίας.
Αντί να μιλάμε για την αγροτική παραγωγή από τη μία και τη μεταποίηση από την άλλη, πρέπει να δούμε τον αγροτοβιομηχανικό τομέα σε σχέση με την πολιτισμική παραγωγή. Αντί να εστιάζουμε σε μεγάλα αποσπασματικά έργα υποδομών ανά νομό, να δουλέψουμε στην πολιτική ενός δικτύου συνδυασμένων μεταφορών και αυτήν τη λογική της δικτύωσης πρέπει να την εμβολιάσουμε με τη νέα τεχνολογία και την καινοτομία.
Δηλαδή να σχεδιάσουμε μια νέα οικονομία της γνώσης και την αρμονική της ένταξη στον παραγωγικό ιστό. Να δώσουμε τις διαδικασίες εκείνες ώστε οι παραγωγικοί φορείς να μην αντιμετωπίζουν την τεχνολογία ως μέσο για τη μείωση του κόστους, αλλά για την αύξηση της αξίας που προσφέρεται.
Το τέταρτο ερώτημα των περιφερειακών συνεδρίων αφορά το κοινωνικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα που πρέπει να έχει η αναπτυξιακή πολιτική. Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης φαίνεται ότι αρχίζει να κερδίζει σημαντικό έδαφος.
Πόσο, π.χ., βιώσιμο είναι το μοντέλο μιας οικονομίας που «αναπτύσσεται» με μεγάλους ετήσιους ρυθμούς, αλλά ταυτόχρονα προκαλεί τρομακτικές εξωτερικές επιβαρύνσεις στο περιβάλλον μεταθέτοντας ένα μεγάλο μέρος του πραγματικού κόστους στην κοινωνία ή σε άλλες περιοχές; Πρόκειται για κρίσιμη απάντηση, κυρίως σε ό,τι αφορά το είδος ορισμένων ιδιωτικών επενδύσεων.
Πόσο βιώσιμη είναι η ανάπτυξη μιας αγροτικής περιφέρειας που, για να συνεχίσει να αναπτύσσεται, θα πρέπει να προκαλέσει κατάρρευση του υδροφόρου ορίζοντα ή βαρύτατη μόλυνση των εδαφών με φονικά εντομοκτόνα;
Πόσο κοινωνικά βιώσιμο είναι ένα παραγωγικό μοντέλο, το οποίο προκειμένου να επιτύχει υψηλά ποσοστά αύξησης του ΑΕΠ δημιουργεί φτώχεια, αυξημένες ανισότητες και κοινωνικό αποκλεισμό; Και μεταφέρει το κόστος στο κράτος και στην ανάγκη εφαρμογής μιας πολύ πιο «βαριάς» οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Πόσο κοινωνικά βιώσιμο είναι ένα μοντέλο ανελέητου διασυνοριακού φορολογικού ανταγωνισμού στο οποίο κάθε χώρα βγάζει σε μειοδοτικούς διαγωνισμούς τους συντελεστές φορολόγησης ή ακόμη χειρότερα λειτουργεί ως φορολογικός παράδεισος;
Στη βάση των παραπάνω συστατικό στοιχείο των αναπτυξιακών συνεδρίων είναι οι θεματικές της Υγείας, της Παιδείας, της Εργασίας και των δομών αλληλεγγύης. Σηματοδοτείται έτσι η αντίληψη ότι το κοινωνικό κράτος αποτελεί για μας είναι οργανικό τμήμα της αναπτυξιακής στρατηγικής.
Τα επόμενα βήματα
Μετά την Κεντρική Μακεδονία, σειρά παίρνει η Ανατολική Αττική. Και θα ολοκληρωθεί η διαδρομή αυτή με την ολοκληρωμένη πολιτική νησιωτικότητας που θα επεξεργαστούν τα συνέδρια του Νότιου και Βόρειου Αιγαίου. Παράλληλα, μετά την εκπόνηση του Εθνικού Αναπτυξιακού Σχεδίου στα τέλη Απριλίου, θα ξεκινήσει μια μεγάλη «επιστροφή» στις Περιφέρειες, ώστε να ελέγξουμε τι έχει συμβεί, τι μένει πίσω, πού προχωράμε και πού υστερούμε.
Κεντρικός μας στόχος είναι οι κοινωνικές δυνάμεις να αποτελέσουν ισχυρό παραγωγικό εταίρο, πρωταγωνιστή στη νέα εποχή μιας δίκαιης ανάπτυξης. Η κυβέρνηση έχει αναλάβει ένα ιστορικά σημαντικό πολιτικό καθήκον και θα το φέρει εις πέρας.
* Ο Χριστόφορος Βερναρδάκης είναι υπουργός Επικρατείας για τον Συντονισμό του Κυβερνητικού Έργου
