Δεν θυμάμαι τις λεπτομέρειες, όταν πριν από πολλά χρόνια ο κ. Τσαγκαρουσιάνος μέσα από τη στήλη του στην «Ελευθεροτυπία» είχε κάνει κριτική στο νεότευκτο Mega. Εν τούτοις ο εκδότης της εφημερίδας στην οποία εργαζόταν, ήταν και βασικός μέτοχος στο κανάλι το οποίο επέκρινε.
Εκείνη την εποχή -1990 περίπου- δοκιμάζονταν τα πρώτα περιθώρια ελευθερίας στο ανεξερεύνητο τοπίο της ιδιωτικής τηλεόρασης. Είχε, λοιπόν, αναπτυχθεί μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για το κατά πόσο μπορεί κανείς να κρίνει δημόσια τον εργοδοτικό οίκο του, το αν υπάρχει εκτός από την ηθική της άποψης και η ηθική του «ψωμιού». Μια συζήτηση που άγγιζε εκ των πραγμάτων τις εργασιακές ελευθερίες, το ριψοκίνδυνο της εξαρτημένης εργασίας, την ευρυχωρία ή όχι του εργοδότη, την ανεξαρτησία του δημοσιογράφου, την κριτική ελευθερία.
Οι συνθήκες από τότε έχουν αλλάξει δραματικά. Οι συζητήσεις για το εργασιακό δίκαιο πιέζονται αφόρητα από τη διαπραγματευτική αδυναμία του εργαζόμενου, αφού η ανεργία παραμένει υψηλή και η πιάτσα φαίνεται ότι με αυτό το ποιοτικό μέγεθος πορεύεται.
Σήμερα ιδίως η συζήτηση αναπτύσσεται πολύ περισσότερο στην κόλαση της πραγματικότητας και όχι πάνω σε βασικές αρχές δικαίου. Οι μπράβοι, η βίαιη επιστροφή των δώρων στον εργοδότη, οι μισθοί, η μισθοδοτική ακανονιστία, τα επιδόματα ανεργίας, οι μακροχρόνια άνεργοι, οι άτυπες μορφές έχουν ουσιαστικά αποσαθρώσει τα δικαιικά πρωτόκολλα.
Η κατάπτωση έχει αντικαταστήσει το σθένος και την τόλμη. Η συζήτηση για τις εργασιακές δυνατότητες, για τις αρχές εργασιακού δικαίου, συνήθως υποσκελίζεται από την τεχνοκρατική στρατόσφαιρα των δεικτών (που πράγματι παρουσιάζουν βελτίωση και υπόσχονται) και από την περιπτωσιολογική περιγραφή κάποιου προσωπικού δράματος ή μιας αδικίας.
Όμως αυτό που συντελείται πέρα από τους δείκτες και πέρα από την εξπρεσιονιστική τηλεόραση των περιπτώσεων, ακόμα και πέρα από τις προσπάθειες θεσμικού ελέγχου, είναι η πλήρης εξατομίκευση και της έννοιας του δικαίου και του χαρακτήρα των συνομαδώσεων.
Ο εργαζόμενος θέλει να τη βγάλει καθαρή. Σιωπηλά, να μείνει «μέσα». Η διχοτόμηση των εργαζομένων και των κατοίκων στις Σκουριές αποτελεί μικρή ένδειξη αυτού που συμβαίνει στην πραγματικότητα. Η εργασία λόγω της σπανιότητάς της είναι ακριβή. Πρέπει να δώσεις πολλά για να την αποκτήσεις: Χαμηλή αμοιβή, απόλυτη διαθεσιμότητα, καμιά απαίτηση. Και ακριβώς εξ αιτίας της σπανιότητάς της γίνεται ποθητή, κρίσιμο στοιχείο αυτοεκτίμησης, θεμελιώδες στοιχείο ισορροπίας.
Αυτό είναι το πλαίσιο του δράματος. Όταν μαζεύεις μόνος, ολομόναχος τα «έχει καλυφθεί η θέση» ή τα «στείλτε μας ένα βιογραφικό και αν βρεθεί κάτι θα σας ειδοποιήσουμε», όταν η μόνη διέξοδος φαίνεται να είναι η φαντασιακή του λαχείου, όταν γερνούν πρόωρα οι ερωτικές σχέσεις από την ένδεια και την αυτοσυστολή, τότε ακριβώς μεγεθύνεται απίστευτα ακόμα και η φτωχή και κακοπληρωμένη πρόσληψη.
Οποιαδήποτε δουλειά, οπουδήποτε, είναι το νεύμα μιας κανονικότητας «ντελιβερά». Χωρίς δικαίωμα, χωρίς σταθερότητα, χωρίς προσδοκία. Όταν λοιπόν αυτό είναι το κραταιό εργασιακό «συμβόλαιο», τότε η συζήτηση για την εργασιακή ηθική μπαίνει σε άλλη βάση. Και η ευγνωμοσύνη επίσης αλλάζει συστατικά. Σε αυτό το υπόλοιπο χώρου, δικαίου και θέασης, σ’ αυτή τη μικρή προεξοχή στη χαράδρα, στις δυνατότητες δηλαδή, πρέπει κανείς να ξαναδιεκδικήσει, να εννοιοδοτήσει τις αξίες.
Η μείωση της ανεργίας δεν είναι απλώς η τροφοδοσία του ασφαλιστικού συστήματος ούτε η ποσοστιαία βελτίωση και η στατιστική εξημέρωση της κρίσης ούτε η υπέρβαση της επιδοματικής μονομανίας. Η εργασία είναι ο μοναδικός όρος για την αποκατάσταση της πολιτισμικής διάστασης της εργασίας. Η εργασία είναι ο βασικότερος δρόμος για τη βελτίωση των όρων της. Και η διεύρυνση της εργασίας, το χτύπημα της ανεργίας, είναι το μεγαλύτερο πολιτικό στοίχημα για τον τόπο μας και τον χρόνο μας.
