Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.0°C25.9°C
3 BF 34%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.4°C26.5°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.0°C24.4°C
2 BF 51%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.7°C21.0°C
2 BF 71%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
24.0°C24.0°C
1 BF 40%
Έχει μέλλον ο φιλελευθερισμός;
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Έχει μέλλον ο φιλελευθερισμός;

του Αιμίλιου Αυγουλέα*

Έχει μέλλον ο φιλελευθερισμός σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης οικονομικής ανισότητας και καλπάζοντος λαϊκισμού; Παρότι το ερώτημα είναι πολυσύνθετο, η απάντηση δεν μπορεί παρά να αφορά το δέον και να μην είναι απλό απότοκο εμπειρικής ανάλυσης και εφήμερων εντυπώσεων. Το δέον ορίζει πως το τέλος του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού θα ήταν τεράστια διανοητική και ωφελιμική απώλεια (welfare loss) για τις δυτικές κοινωνίες, τουλάχιστον όπως αυτός νοείται όταν συγκεράζεται ο κλασικός / ιστορικός φιλελευθερισμός με τις ανάγκες των κοινωνιών του 21ου αιώνα.

Πριν προσπαθήσουμε όμως να του αποδώσουμε έναν πιο σύγχρονο και πλουραλιστικό ορισμό, ας ονοματίσουμε τρεις τεράστιες κοινωνικές και πολιτικές κατακτήσεις του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού που σφράγισαν τον 19ο και 20ό αιώνα.

Πρώτον, η κατάργηση της φεουδαρχίας και γενικώς της τυραννίας του αυθέντη ηγεμόνος και η απόδοση του δικαιώματος ατομικής ιδιοκτησίας, καθώς και εκείνου του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στην πλειονότητα των πολιτών με ιδιοκτησία/εισόδημα (το αντίστοιχο δικαίωμα στους μη έχοντες υπολογίσιμο εισόδημα / κλήρο δόθηκε μετά από σκληρούς αγώνες της εργατικής τάξης).

Δεύτερον, η θέσμιση βασικών και αναφαίρετων ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια εξελικτική πορεία που ξεκινά από την κατάργηση της δουλείας, ειδικώς εκείνης των μαύρων στις ΗΠΑ, μέχρι την πλήρη αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών και εκείνων των εθνικών, θρησκευτικών, πολιτισμικών μειονοτήτων. Από τα σύγχρονα συντάγματα και συνταγματικά κείμενα, η σημερινή Ευρωπαϊκή Χάρτα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποτελεί αφενός το πιο εξελιγμένο νομικά δεσμευτικό κείμενο ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αφετέρου το επιστέγασμα των θεσμικών κατακτήσεων της φιλελεύθερης Ευρώπης.

Τρίτον, η δημιουργία οικονομικών θεσμών λειτουργίας της οικονομίας της αγοράς και στήριξης της οικονομικής ανάπτυξης μέσω της επίτευξης αποτελεσματικής διανομής σπάνιων οικονομικών πόρων και η νομικά δεσμευτική αναγνώριση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (υλικής και άυλης) μέσω του ανταγωνισμού έδωσε τη δυνατότητα στις επαγγελματικές τάξεις να αναδειχθούν οικονομικά και κοινωνικά καταλύοντας τη φεουδαρχία και δημιουργώντας σταδιακά και εξελικτικά τη λεγόμενη αστική και αργότερα μεσαία τάξη.

Οι αδυναμίες του κλασικού φιλελευθερισμού και η μαρξιστική σκέψη

Βεβαίως ο φιλελευθερισμός στη μακρά ιστορία του δεν υπήρξε ένα ενιαίο και ομοιογενές κίνημα και σύστημα ιδεών ούτε απέφυγε τεράστιες ιστορικές αποτυχίες και καταστρεπτικές ήττες, κυρίως λόγω των δικών του αδυναμιών.

Η πρώτη λοιπόν και η πιο βασική αδυναμία του κλασικού φιλελευθερισμού ήταν η αδυναμία / αδιαφορία που έδειξε στην κατανόηση της πάλης των κοινωνικών και οικονομικών τάξεων από τη στιγμή που η πρώτη επικράτηση του φιλελευθερισμού και η βιομηχανική επανάσταση δημιούργησαν τρεις διακριτές κοινωνικές τάξεις, αντί των δύο εντελώς ανισοβαρών της ύστερης φεουδαρχίας, οδηγώντας τα άτομα σε συνεκτικές κοινωνικές (ταξικές) ομαδοποιήσεις.

Η εντατικοποίηση της διαπάλης μεταξύ των τάξεων -και όχι απλώς εντός της ανώτερης τάξης- για τον έλεγχο της γης και των πλουτοπαραγωγικών πόρων, αλλά και των μέσων παραγωγής και των παρελκομένων τους, κυρίως του χρηματοπιστωτικού συστήματος, καθιστά το φιλελευθερισμό ιδεολογικά και πολιτικά τρωτό στο δεύτερο μισό του 19ου και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.

Αυτό δεν συνιστά μόνον ένα αναλυτικό και ιδεολογικό κενό, αφού αφορά βασικά ερωτήματα εφαρμοσμένης και οικονομικής πολιτικής, καθώς και κοινωνικής οργάνωσης. Είναι βεβαίως ένα κενό που στην αρχή καταλαμβάνει, ως δράση, το σοσιαλιστικό (μαρξιστικό) κίνημα που στοχεύει στην κοινωνικοποίηση της ιδιοκτησίας και των μέσων παραγωγής και αργότερα, ως αντίδραση, οι ολοκληρωτισμοί.1

Δεύτερον, ο κλασικός φιλελευθερισμός κοιτάζει αμήχανος την τάση της ελεύθερης από τον κρατικό προστατευτισμό αγοράς να γίνεται μηχανισμός υπερ-συγκέντρωσης οικονομικής δύναμης και πλούτου που αναιρεί εν πολλοίς το νόημα της ελευθερίας του συναλλάσσεσθαι λόγω της τεράστιας ανισότητας στη διαπραγματευτική θέση των μερών.

Η τελευταία οδηγεί στη δημιουργία των εργατικών συνδικάτων ως αντίβαρου στην οικονομική εξουσία του εργοδότη. Η δράση των συνδικάτων, σε συνδυασμό με την εξάπλωση της αντίρροπης και αναλυτικά (εν μέρει) έγκυρης μαρξιστικής θεωρίας, οδηγεί σε κοινωνικές επαναστάσεις κατά τον 19ο αιώνα και σε βαθιά κοινωνική αναταραχή στον 20ό.2 ΤοΝ φόβο των πρώτων και την περιοδικότητα των δεύτερων χρησιμοποιούν ως πρόσχημα οι ολοκληρωτισμοί για να καταστείλουν μια πλειάδα ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τη δεκαετία του 1930.

Τρίτον, ο κλασικός φιλελευθερισμός δείχνει αδυναμία κατανόησης της αδήριτης ανάγκης προστασίας των οικονομικά ασθενέστερων σε μη ανταποδοτική βάση, ανάγκη που οδηγεί μεταπολεμικώς στη δημιουργία του περίφημου κράτους πρόνοιας.

Τέταρτον, ο κλασικός φιλελευθερισμός φαίνεται να μην έχει απαντήσεις όταν οι συχνές κρίσεις του χρηματιστηριακού καπιταλισμού γίνονται κρίσεις ζήτησης, δημιουργώντας τεράστια κύματα αναταραχής στην παραγωγική οικονομία και την κοινωνία, ιδίως όταν οι κρίσεις της παραγωγικής οικονομίας γίνονται κρίσεις απασχόλησης / ανεργίας λόγω εκτεταμένων απολύσεων και παγώματος προσλήψεων.

Αυτό το τέταρτο κενό έρχεται να καλύψει τελικώς ο κεϋνσιανισμός, δηλαδή ο κρατικο-παρεμβατισμός εντός της οικονομίας της αγοράς, που θα αποτελέσει τη ραχοκοκαλιά του μεταπολεμικού οικονομικού υποδείγματος.

Ανασύνθεση, διάσπαση και οι βασικές αρχές του σύγχρονου (νεοκλασικού) φιλελευθερισμού

Έχοντας γίνει αποδέκτης της ληξιαρχικής πράξης θανάτου του, ο φιλελευθερισμός αναγεννάται σιγά-σιγά κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια κυρίως ως απάντηση στα πολιτικά και οικονομικά δεινά που επέφεραν οι ολοκληρωτισμοί του μεσοπολέμου. Επίκεντρο δεν αποτέλεσαν πολιτικά κόμματα, αλλά δύο μεγάλα ακαδημαϊκά κέντρα: το Χάρβαρντ (και εν μέρει το Κολούμπια στη Νέα Υόρκη) και το Σικάγο.

Εδώ όμως επέρχεται και η πρώτη διάσπαση, αφού στο Σικάγο αρχίζει να κυριαρχεί η μελέτη και διάδοση μιας αναθεωρημένης εκδοχής του οικονομικού φιλελευθερισμού με πρωθιερέα του κινήματος τον Μίλτον Φρίντμαν. Ο τελευταίος υπερτονίζει τη μεγιστοποίηση του ατομικού οφέλους και τη συμμετοχή του επιχειρηματικού και ιδιωτικού κέρδους στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ υποτιμά για πρώτη φορά στην ιστορία της φιλελεύθερης σκέψης την καταστροφική επίδραση των μονοπωλίων στον ανταγωνισμό.

Οι θεωρίες του Φρίντμαν συμπληρώνονται από τις θεωρίες της οικονομικής αποτελεσματικότητας και μεγέθυνσης στη βάση της ανταγωνιστικής διανομής δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (Coase) και εκείνης των τέλειων και αποτελεσματικών χρηματοοικονομικών αγορών (Fama).3 Οι θεωρίες της σχολής του Σικάγο4 εξαπλώθηκαν σταδιακά σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο.

Η σύνθεση και εφαρμογή στην πράξη των συγκεκριμένων οικονομικών ιδεών και θεωριών είναι αυτό που αργότερα στην εποχή του Ρίγκαν και της Θάτσερ θα ονομασθεί νεο-φιλελευθερισμός, ο οποίος, όχι χωρίς σοβαρές πολιτικές και κοινωνικές αντιδράσεις, ανοίγει τις πύλες για τη σημερινή οικονομική και πολιτική κυριαρχία του με κύριο όχημα τις παγκόσμιες χρηματοοικονομικές αγορές.

Στο Χάρβαρντ, από την άλλη πλευρά, ο πολιτικός φιλελευθερισμός παίρνει κυρίως τη μορφή του κινήματος των δικαιωμάτων (των μειονοτήτων) και της προώθησης της ισότητας μεταξύ των κοινωνικών, θρησκευτικών και εθνικών ομάδων, κάτι που στην ουσία συνιστούσε επικαιροποίηση του κλασικού πολιτικού φιλελευθερισμού και σε μεγάλο βαθμό επηρέασε την κυρίαρχη ιδεολογία των προοδευτικών δυνάμεων στις ΗΠΑ. Η ουσία λοιπόν του φιλελευθερισμού στην επικαιροποιημένη και μετεξελιγμένη (νεοκλασική) μορφή του συμπυκνώνεται στις παρακάτω αρχές:

* Ελευθερία από την κρατική αυθαιρεσία και την αυθαιρεσία της πλειοψηφίας.

* Προώθηση της αποτελεσματικής εκμετάλλευσης πλουτοπαραγωγικών πόρων με απώτερο σκοπό τη δημιουργία πλούτου για όλους.

* Σταδιακή εξάλειψη των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων.

* Αναγνώριση του ρόλου του κράτους στην παροχή και προστασία δημόσιων αγαθών, σε κάθετη αντίθεση με τον νεοφιλελευθερισμό, που δεν αναγνωρίζει την υποχρέωση του κράτους να παρέχει δημόσια αγαθά οικονομικής φύσης.

Αποφεύγοντας το τέλος

Σήμερα οι φιλελεύθερες ιδέες και πολιτικές δυνάμεις βρίσκονται θανάσιμα εναγκαλισμένες με την απληστία των νεοφιλελεύθερων ελίτ και την αποστροφή που αυτές αισθάνονται για τη δημοκρατική διαδικασία. Κι όμως, ο εναγκαλισμός αυτός ξεκίνησε από καλές προθέσεις.

Η αποτυχία από τη μια πλευρά των κεϋνσιανών οικονομικών πολιτικών στη δεκαετία του 1970, οι οποίες κατέληξαν σε στασιμοπληθωρισμό, και η πτώση του τοίχους του Βερολίνου το 1989 οδήγησαν, τη δεκαετία του 1990, σε μια νέα σύνθεση μεταξύ του προοδευτικού φιλελευθερισμού και της σοσιαλδημοκρατίας από τη μια πλευρά και των νεοφιλελεύθερων δυνάμεων της αγοράς από την άλλη. Η σύνθεση αυτή δεν βρέθηκε αντιμέτωπη με τη σφοδρή πολιτική και κοινωνική αμφισβήτηση που δέχθηκαν οι πολιτικές Θάτσερ και Ρίγκαν τη δεκαετία του 1980.

Με βάση τη νέα αυτή συναίνεση, εν είδει ανταλλάγματος για την πτώση των συντηρητικών και δικτατορικών καθεστώτων, καθώς και το βάθεμα της δημοκρατίας, των ανθρωπινών δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων αυτοπροσδιορισμού και ταυτότητας, οι λεγόμενες προοδευτικές δυνάμεις θα αποδυνάμωναν τα συλλογικά και κοινωνικά δικαιώματα, θα καταργούσαν τους εθνικούς ελέγχους στην κίνηση κεφαλαίων και θα προωθούσαν τη νεοφιλελεύθερη εκδοχή της παγκοσμιοποίησης, την προστασία των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών αγορών ως μηχανισμών δημιουργίας ανεξέλεγκτου πλούτου, τη σταδιακή ιδιωτικοποίηση της παροχής ακόμη και βασικών δημόσιων αγαθών, όπως η υγεία, η παιδεία και η ενημέρωση, προς όφελος ιδιωτικών συμφερόντων.

Θα ακολουθούσε επίσης η άρση όλων των φορολογικών και διοικητικών περιορισμών στη δημιουργία και υπερσυγκέντρωση πλούτου, όπως φερ’ ειπείν οι διατάξεις περί ανταγωνισμού.

Παρότι δε ο συγκεκριμένος συνασπισμός προοδευτικών δυνάμεων και νεοφιλελεύθερων παραγόντων των αγορών κατέρρευσε μετά την κρίση του 2008, με τη σταδιακή αντικατάσταση των πρώτων από τις δυνάμεις του αυταρχικού λαϊκισμού, η συναίνεση παρέμεινε. Έτσι αντιμετωπίζουμε σήμερα το φαινόμενο ο πλούτος μιας μικρής ομάδας οικονομικών ολιγαρχιών να πολλαπλασιάζεται μέσω της ανεμπόδιστης χρήσης των ανεξέλεγκτων και απολύτως διαζευγμένων από την παραγωγική οικονομία παγκόσμιων χρηματοοικονομικών αγορών, κυρίως δε των αγορών παραγώγων και των παγκόσμιων αγορών χρέους. Από την άλλη ολοένα αυξανόμενες ομάδες εργαζομένων πολιτών (όχι ανέργων) φτωχοποιούνται και βυθίζονται στην απόγνωση που θεριεύει τους λαϊκισμούς.

Η τεράστια και αυξανόμενη ανισοκατανομή του πλούτου, ενθαρρυμένη από τις νομισματικές πολιτικές κάποιων κεντρικών τραπεζών5 που βρίσκονται πια με απολύτως νόμιμο τρόπο εκτός του δημοκρατικού ελέγχου, οδηγεί σε περαιτέρω ενίσχυση της περιουσίας των ήδη πλουσίων εις βάρος των νέων, των υπερδανεισμένων νοικοκυριών της μεσαίας τάξης και των φτωχών. Ο κύκλος του ζόφου δε ολοκληρώνεται με τον ασφυκτικό έλεγχο των ΜΜΕ από τις νεοφιλελεύθερες ελίτ.

Τι μπορεί όμως να γίνει πια και πώς θα πρέπει να αντιδράσουν οι φιλελεύθερες δυνάμεις (με τη νεοκλασική έννοια του όρου) που δεν έχουν την πολυτέλεια του εμπορίου ελπίδας μέσω της εξαγγελίας εκτεταμένων εθνικοποιήσεων;

Το πρώτο βήμα πρέπει να είναι ο επαναπροσδιορισμός των προτεραιοτήτων με την αναγνώριση του κινδύνου εξάλειψης του φιλελευθερισμού, εάν συνεχιστεί με αμείωτο ρυθμό η αύξηση της οικονομικής ανισότητας και η ενδυνάμωση της απολύτως αντιπαραγωγικής νεοφιλελεύθερης φεουδαρχίας. Ο κίνδυνος αυτός μάλιστα γίνεται πολύ μεγαλύτερος, εάν παραμείνει στα χέρια των ελίτ ο έλεγχος των νέων τεχνολογιών και των μηχανών τεχνητής νοημοσύνης.

Οι τελευταίες θα επιφέρουν αργά ή γρήγορα ριζικές αλλαγές στην οικονομική και παραγωγική διαδικασία, ξεκινώντας από τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες (FinTech). Αλίμονο λοιπόν αν παραμείνει ο έλεγχος αυτών των τεχνολογικών αλλαγών στα χέρια της νεοφεουδαρχίας, διότι έτσι οι αυριανοί άνεργοι θα μπορούν εύκολα να μεταβληθούν σε μεθαυριανούς μη πολίτες.

Δεύτερον, οι φιλελεύθεροι πολιτικοί και διανοητές οφείλουν να στρέψουν της προσοχή τους σε νέους τρόπους χρησιμοποίησης του δημοσιονομικού «όπλου» και του επαναπροσδιορισμού του τρόπου και της ωφέλειας παροχής υψηλής ποιότητας δημόσιων αγαθών με χαμηλό κόστος. Στο τελευταίο η τεχνολογική επανάσταση μπορεί να βοηθήσει. Για να επιτευχθούν όμως αυτοί οι στόχοι χρειάζονται δημοκρατικά εκλεγμένοι πολιτικοί που να είναι απολύτως αποφασισμένοι να αφαιρέσουν τα φορολογικά προνόμια των νεοφιλελεύθερων ελίτ με μια σειρά μακρόπνοων μέτρων, όπως:

* Κατάργηση των φορολογικών παραδείσων και αναγνώριση του ότι η απόκρυψη περιουσίας και εισοδήματος εκεί δεν αποτελούν τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από κλοπή.

* Φορολογία μεγάλης περιουσίας και τυχόν υπεραξιών, αντί να επικεντρώνονται οι κυβερνήσεις σε τιμωρητική για την μεσαία τάξη φορολογία εισοδήματος.

* Φφορολογία σε υψηλό ποσοστό των πράξεων από βραχυπρόθεσμες χρηματοοικονομικές συναλλαγές.

* Μέτρα οικονομικής και άλλης ενίσχυσης της δημόσιας παιδείας με έμφαση στην κατανόηση και χρήση των νέων τεχνολογιών και των επιχειρηματικών ευκαιριών που αυτές προσφέρουν.

* Μέτρα ενίσχυσης του δημοκρατικού ελέγχου επί ιδιωτικοποιημένων δημόσιων αγαθών, όπως η ενημέρωση, και επί ανεξάρτητων οικονομικών θεσμών καίριας σημασίας, όπως οι εποπτικές αρχές και οι κεντρικές τράπεζες.

* Ενίσχυση και άτεγκτη εφαρμογή των διατάξεων περί ανταγωνισμού για να αποθαρρυνθεί η υπερσυγκέντρωση επιχειρηματικής και εν συνεχεία πολιτικο-οικονομικής εξουσίας.

Παρότι οι ως άνω προτάσεις στην ουσία οδηγούν σε ριζικό «ξήλωμα» της νεοφιλελεύθερης συμφωνίας των δεκαετιών 1980, 1990 και 2000, είναι όλες εντελώς μέσα στο πνεύμα του προδευτικού / νεοκλασικού φιλελευθερισμού και αφήνουν πολύ μικρά περιθώρια για το θέριεμα του κρατικο-παρεμβατισμού. Εάν μέσα στον τωρινό λήθαργό τους οι φιλελεύθερες κοινωνίες της Δύσης δεν αγκαλιάσουν τις ως άνω πολιτικές, θα φέρουν οι ίδιες το βάρος της ευθύνης για μια ανεπανόρθωτη ήττα του φιλελευθερισμού, η οποία θα αναστρέψει την πλειονότητα των δημοκρατικών και κοινωνικών κατακτήσεων των τελευταίων δύο αιώνων.

* Καθηγητής Διεθνούς Τραπεζικού Δικαίου και Χρηματοοικονομικών Αγορών στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.

1 Η διάκριση θεωρείται αναγκαία διότι ο συγγραφέας δεν υιοθετεί την ταύτιση της άρνησης / περιορισμού της ατομικής ιδιοκτησίας στον Μαρξ και την κοινωνικοποίηση της περιουσίας με την απώλεια όλων των ατομικών δικαιωμάτων.

2 Ο συγγραφέας θεωρεί τη σοβιετική επανάσταση πολυ-παραγοντική και δεν υιοθετεί τη μονο-παραγοντική εκδοχή της κατάληψης της εξουσίας από τους εργαζόμενους.

3 Η αντίληψη των Φρίντμαν και Φάμα για τις ορθολογικές και αποτελεσματικές αγορές αγγίζει τα όρια του θεολογικού δόγματος. Η πολυπλοκότητα των σημερινών χρηματοοικονομικών προϊόντων, οι πάντοτε διάχυτες και εμπειρικώς αποδεδειγμένες ψυχολογικές επιδράσεις στους δρώντες των αγορών και η ανισότητα πληροφόρησης θέτουν ανυπέρβλητα φυσικά εμπόδια στην ύπαρξη απολύτως ορθολογικών και αποτελεσματικών αγορών.

4 O Χάγιεκ παραδόξως παραμένει λιγότερο κεντρική φιγούρα στον νεοφιλελευθερισμό, όπως άλλωστε και ο Νόζικ στο Χάρβαρντ, ο θεωρητικός του ουτοπικού φιλελευθερισμού.

5 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνεται η πολιτική νομισματικής χαλάρωσης της ΕΚΤ του Μ. Ντράγκι που ήταν αναγκαία για την αναζωπύρωση της ζήτησης στην Ευρωζώνη.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL