Του Χρήστου Ηλιάδη*
Τα τελευταία χρόνια αναδύεται μια νέα έννοια προκειμένου να περιγραφεί η σχέση μεταξύ κυρίαρχων ομάδων/πλειονοτήτων με τις μειονότητες, συμπεριλαμβανομένων των κάθε λογής μειοψηφικών ομάδων που βρίσκονται αποκλεισμένες εξαιτίας συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τους. Η βιβλιογραφία των προηγούμενων δεκαετιών σχετικά με τα δικαιώματα των αποκλεισμένων εθνοπολιτισμικών ομάδων (δηλαδή γλωσσικών, θρησκευτικών, πολιτισμικών, σεξουαλικών και άλλων μειονοτήτων/μειοψηφιών) τις αντιμετωπίζει περισσότερο σαν αντικείμενα του νόμου και των πολιτικών του κράτους, δίνοντας έμφαση στην προστασία των ατομικών δικαιωμάτων των μελών τους. Μια τέτοια προσέγγιση, όμως, ενίσχυσε τη θυματοποίησή τους, ενώ δεν αντικατοπτρίζει πάντα την πολυπλοκότητα των σχέσεων μειονοτήτων - πλειονοτήτων και δεν απαντά επαρκώς στις πολλαπλές ανάγκες των μελών των αποκλεισμένων ομάδων. Από την άλλη, προσεγγίσεις που κάνουν λόγο για τη «διαχείριση της ετερότητας» αναπαράγουν λογικές ένταξης από-τα-πάνω προς-τα-κάτω και αντικατοπτρίζουν την πλευρά των πλειοψηφικών και κυρίαρχων ομάδων, αφού ο έχων την εξουσία διαχειρίζεται.
Σε αντίθεση με το παραπάνω παραδοσιακό πλαίσιο, έχει αναδυθεί η έννοια της «ενδυνάμωσης» των ομάδων που υφίστανται αποκλεισμό εξαιτίας του γεγονότος ότι προτάσσουν ταυτότητες διαφορετικές της κυρίαρχης. Η ενδυνάμωση προϋποθέτει τη μεταφορά εξουσίας, και όχι την προστασία, προκειμένου τα μέλη των αποκλεισμένων ομάδων να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους και να συμμετάσχουν ενεργά στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση πολιτικών που τις αφορούν - να γίνουν δρώντα υποκείμενα.
Η ενδυνάμωση των ομάδων αυτών μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την ενεργότερη συμμετοχή τους και έναν συνδυασμό διαμοιρασμού εξουσίας και αρμοδιοτήτων από τη μία, και θεσμών οι οποίοι να διασφαλίζουν την αποτελεσματική εφαρμογή πολιτικών συμπερίληψης από την άλλη. Οι μειονοτικές ομάδες πρέπει δηλαδή να γίνουν άμεσα υπεύθυνες για τη δημιουργία των συνθηκών εξάσκησης και απόλαυσης των δικαιωμάτων τους, καθώς και για την υλοποίηση συγκεκριμένων πολιτικών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την άμεση και αδιαμεσολάβητη συμμετοχή τους, η οποία θα τους προσδώσει τη δυνατότητα να επηρεάσουν προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις τις πολιτικές που ασκούνται προς αυτές. Η ευθύνη δεν είναι όμως μόνο σε αυτές. Η ενδυνάμωση δεν θα έχει αποτελέσματα αν και οι αρχές σε όλες τις βαθμίδες τους δεν μετασχηματιστούν και αναδομηθούν σε τέτοια κατεύθυνση ώστε να δημιουργήσουν ευνοϊκές προϋποθέσεις για την αποδοχή των μειονοτικών αιτημάτων.
Ο ρόλος της αναγνώρισης και της συμμετοχής
Οι παραπάνω κατευθύνσεις είναι συμβατές τόσο με αυτό που έχει ονομαστεί «σχέση αμοιβαίας αναγνώρισης» μεταξύ πολιτών και των εκπροσώπων τους, η οποία πρέπει να χαρακτηρίζει κάθε διαδικασία διακυβέρνησης, όσο και με ριζοσπαστικές θεωρήσεις της ταυτότητας των υποκειμένων και της δημοκρατίας.
Η ταυτότητα των πολιτών δεν συγκροτείται αποκλειστικά από την κατοχύρωση δικαιωμάτων ή την αναγνώριση των υποχρεώσεων, ούτε από τη συμφωνία γύρω από κεντρικές έννοιες και κοινές αξίες ή εθνικές και πολιτισμικές ταυτότητες. Τα προηγούμενα δεν είναι φυσικά αδιάφορα ή ασήμαντα. Όπως όμως το έχει θέσει η Άρεντ, αυτά συγκροτούν το «πλαίσιο», το σκηνικό, το στήσιμο της σκηνής μέσα στο οποίο ασκείται η δημοκρατική δραστηριότητα. Από την άλλη, υπάρχει η «πράξη» του να είναι κανείς πολίτης, η συμμετοχή που διαμορφώνει τις ταυτότητες των ατόμων, δηλαδή «η ίδια η παράσταση».
Σε περιπτώσεις όπου οι πολίτες αποκλείονται από τις διαδικασίες της συμμετοχής εξαιτίας διαφορετικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών και των προσκομμάτων που δημιουργούνται από τις κυρίαρχες και εγκατεστημένες μορφές αναγνώρισης και συμμετοχής, αναπτύσσονται συγκεκριμένες «δομές κυριαρχίας». Μάλιστα, οι αποκλεισμοί αναπαράγονται την ίδια στιγμή που οι διαδικασίες εμφανίζονται ως «ουδέτερες», ενώ στην πραγματικότητα ευνοούν τις παγιωμένες μορφές εκπροσώπησης. Η αναπαραγωγή των αποκλεισμών, μέσω μιας επιφανειακής -φιλελεύθερης- «ουδετερότητας», δίνει σε πολίτες με διαφορετική εθνοπολιτισμική ταυτότητα τρεις πιθανές διεξόδους: την αφομοίωσή τους, την απομόνωσή τους, ή την εξέγερση και τη διατύπωση διεκδικήσεων. Στη χώρα μας οι περιπτώσεις που καταλήγουν σε αφομοίωση και αποκλεισμό είναι πολλές (Ρομά, γλωσσικές και θρησκευτικές μειονότητες), ενώ η διατύπωση διεκδικήσεων είναι σπανιότερη.
Στην ουσία, αυτά που όλες οι πολιτισμικά μη κυρίαρχες ομάδες απαιτούν από το κράτος και τα συστήματα διακυβέρνησης είναι η αναγνώριση και ο σεβασμός των πολλαπλών τρόπων συμμετοχής τους στον δημόσιο χώρο. Οι μη κυρίαρχες αυτές ομάδες επιθυμούν και διεκδικούν τη συμμετοχή τους στα κοινά, με τρόπο που δεν θα τους αναγκάζει να ενσωματωθούν στο κυρίαρχο σύστημα (δηλαδή να αφομοιωθούν). Οι διεκδικήσεις αυτές ζητούν την αναπροσαρμογή των κυρίαρχων μορφών συμμετοχής, ώστε να είναι δυνατή η διατήρηση των ταυτοτήτων και των παραδοσιακών πρακτικών - εφόσον φυσικά αυτές σέβονται τα θεμελιώδη δικαιώματα. Οι διεκδικήσεις αναγνώρισης δεν περιορίζονται ποτέ μόνο στην πολιτισμική διαφορά και δεν παραγνωρίζουν ζητήματα αναδιανομής, ισότητας, δικαιοσύνης και ούτω καθεξής. Η πολιτισμική διαφορά έχει συνέπειες σε τομείς όπως η πρόσβαση στην εκπαίδευση, την απασχόληση, τα δικαιώματα. Για τον λόγο αυτό, παρόμοια αιτήματα είναι πάντα συνδεδεμένα με διεκδικήσεις για αναδιανομή και ισότητα.
Το στοίχημα λοιπόν παραμένει η αναπροσαρμογή των μορφών συμμετοχής αποκλεισμένων ομάδων στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων, ώστε να πάψει η αναπαραγωγή του αποκλεισμού. Η επιτυχία μιας τέτοιας προσπάθειας θα έχει πολλαπλά οφέλη και θα προλάβει τα χειρότερα.
* Δρ Πολιτικών Επιστημών και συνεργάτης του Συμβουλίου της Ευρώπης σε ζητήματα ένταξης Ρομά
