Live τώρα    
19°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
16.2°C20.7°C
2 BF 53%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
17 °C
15.2°C17.7°C
1 BF 74%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.8°C16.6°C
3 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.0°C18.0°C
2 BF 59%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
15.9°C15.9°C
0 BF 55%
H προσφυγική "κρίση" ως νεο-φιλελεύθερη ευρωπαϊκή θανατοπολιτική
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

H προσφυγική "κρίση" ως νεο-φιλελεύθερη ευρωπαϊκή θανατοπολιτική

Του Γιώργου Τσιμουρή*

Σύμφωνα με μια μακάβρια στατιστική, η Μεσόγειος αποτελεί το πλέον θανατηφόρο πέρασμα προσφύγων και μεταναστών στον κόσμο. Μια ακόμα μακάβρια πτυχή αυτής της στατιστικής είναι η αυξητική της τάση: 3.777 θάνατοι το 2015, 4.812 το 2016 σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και συνεχίζονται αμείωτοι το 2017.

Σ’ ένα μεγάλο φάσμα των ελληνικών ΜΜΕ οι θάνατοι αυτοί παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα της ανεύθυνης δράσης των διακινητών ή ως ατυχήματα που οφείλονται στα υπερφορτωμένα σκάφη. Ακόμα και ο όρος τραγωδία, που πολύ συχνά χρησιμοποιείται, δεν αναδεικνύει τις πολιτικές ευθύνες γι’ αυτούς τους θανάτους, καθώς ανακατευθύνουν το βλέμμα του κοινού απ’ τις αιτίες της εγκατάλειψης των εστιών τους και τις ευρωπαϊκές πολιτικές για τα σύνορα στην, χωρίς εμβάθυνση, ανασφάλεια της μετακίνησης.

Η πραγματικότητα είναι ακριβώς αντίθετη της μιντιακής εικόνας της: οι αυξανόμενοι θάνατοι στη Μεσόγειο είναι αποτέλεσμα της κλεισίματος των συνόρων, της δημιουργίας φρακτών στα χερσαία σύνορα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία και επιβολής αυστηρών ευρωπαϊκών πολιτικών για τα σύνορα.

Καθώς τα σύνορα δεν είναι απλές διαχωριστικές γραμμές στον χάρτη, αλλά πεδία διεθνικών επιτελέσεων της εξουσίας, οι θάνατοι αυτοί οφείλονται στις νεοφιλελεύθερες ευρωπαϊκές βιοπολιτικές διακυβέρνησης. Όπως φάνηκε όμως από τις ευρωπαϊκές πολιτικές διαχείρισης της προσφυγικής "κρίσης", που δικαίως χαρακτηρίστηκε ως κρίση υποδοχής των προσφύγων, τα σύνορα πολλαπλασιάστηκαν και λειτούργησαν ως μηχανισμοί αποτροπής και ως πεδία θανατοπολιτικών ελέγχων.

Στην κατεύθυνση αυτή θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε πολλά επιχειρήματα, όπως το κλείσιμο της "Βαλκανικής οδού" προς την Ευρώπη στην Ειδομένη τον Μάρτιο του 2016 και τη θεώρηση της Τουρκίας ως ασφαλούς χώρας, αφού όμως ήδη η Γερμανία είχε αποδεχτεί έναν μεγάλο αριθμό προσφύγων, την εισαγωγή στην αξιολόγηση των αιτήσεων ασύλου του κριτηρίου της χώρας καταγωγής -κάτι που παραβιάζει τον νομικό πυρήνα της Σύμβασης της Ρώμης του 1951 που εστιάζει αποκλειστικά στο ζήτημα του κινδύνου της ζωής του αιτούντος άσυλο- και την προσπάθεια νομοθετικής καθιέρωσης απ' την Ε.Ε. των "ευέλικτων συνόρων" (smart borders).

Αποτέλεσμα των παραπάνω ρυθμίσεων ήταν η αύξηση της έντασης ως προς τον προσδιορισμό των παράτυπων «μεταναστών» σε σχέση με τους «πρόσφυγες», η έμφαση στο ζήτημα της ευαλωτότητας κατά την ικανοποίηση της αξίωσης των αιτημάτων ασύλου και της προστασίας γενικότερα. Στο πλαίσιο αυτό η Ελλάδα μετατράπηκε σε "ζώνη ανάσχεσης", καθώς αναδύθηκαν εκ νέου τα σύνορα ανάμεσα στην Ευρώπη και τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου και στη συνέχεια τα νησιά του Αιγαίου μετατράπηκαν σε "ζώνες ανάσχεσης" ως αποτέλεσμα της εφαρμογής της συμφωνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Τουρκία.

Επιπλέον, η επιβολή των αποτρεπτικών και αποτροπιαστικών πολιτικών, στα μάτια πολλών Ευρωπαίων πολιτών, ενδυνάμωσε περαιτέρω νεο-οριενταλιστικούς λόγους και ορολογίες που αποσκοπούσαν στην αναγνώριση "των άλλων εν κινδύνω" ως εν δυνάμει επικίνδυνων και σε κάθε περίπτωση ριζικά διαφορετικών από "εμάς" και ως εκ τούτου ανάξιων της Ευρωπαϊκής υποδοχής και αποδοχής.

Μια ματιά στη διαχείριση των πόρων χρηματοδότησης στο πλαίσιο της αλληλεγγύης και διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών του προγράμματος για τη στήριξη των δραστηριοτήτων των κρατών - μελών σε θέματα ασύλου, ένταξης, επιστροφής των υπηκόων τρίτων χωρών και τον έλεγχο των συνόρων για την περίοδο 2007-2013 απ' τη Γενική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι αρκετή για να τεκμηριώσουμε τις παραπάνω προτεραιότητες της Ε.Ε. στην αντιμετώπιση του προσφυγικού.

Από τα 4 περίπου δισ. ευρώ που διέθεσε για τους παραπάνω σκοπούς, σχεδόν τα μισά (1.820 εκατομμύρια), διατέθηκαν για δραστηριότητες εξοπλισμού και τεχνολογικών υποδομών με έμφαση στον έλεγχο των εξωτερικών συνόρων της Σένγκεν. Μόλις το 17% (700.000.000) διατέθηκε για να υποστηρίξει τις διαδικασίες ασύλου, υπηρεσίες υποδοχής, επανεγκατάστασης και ένταξης των προσφύγων.

Αποτέλεσμα αυτών των προτεραιοτήτων ήταν η ενίσχυση της Frontex, δηλαδή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για τη Διαχείριση των Εξωτερικών Συνόρων των κρατών - μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Frontex ενεργοποιήθηκε στην Ελλάδα (κυρίως στο Αιγαίο) από το 2009 με βασικούς σκοπούς που συνοψίζονται στην ακόλουθη δήλωση του εκπροσώπου της M. Parzyszek: «Η ασφάλεια των συνόρων αφορά επίσης την τρομοκρατία: Αφορά το διασυνοριακό έγκλημα, οποιοδήποτε θέμα της τρομοκρατίας, κάθε τι που φέρει απειλή για την ασφάλεια. Δεν λέω ότι οι μετανάστες αποτελούν απειλή ως τέτοιοι, αλλά μεταξύ αυτών μπορείτε να βρείτε τους ανθρώπους που δεν ψάχνουν για μια καλύτερη ζωή, αλλά ψάχνουν για κάτι άλλο».

Καθώς ο αριθμός των ανθρώπων που διέσχιζαν τα σύνορα άρχισε να αυξάνεται το 2010, το ελληνικό κράτος ζήτησε τη βοήθεια της Frontex προκειμένου να ελέγχει την παράνομη μετανάστευση στην Ε.Ε. και η Ευρώπη ανταποκρίθηκε. Η παρουσία της Frontex χαρακτηρίστηκε "επιτυχημένη", δεδομένου ότι ο αριθμός των ανθρώπων που προσπαθούν να τη διασχίσουν μειώθηκε.

Ήδη απ’ τον Ιανουάριο του 2010 το ελληνικό κράτος αποφάσισε να χτίσει έναν φράκτη με αγκαθωτό σύρμα, που έγινε γνωστός ως «ο φράχτης», στα θρακικά σύνορα με την Τουρκία. Ο φράχτης μπλοκάρει το χερσαίο τμήμα των συνόρων, μια απόσταση περίπου 12,5 χλμ. και σχεδιάστηκε ως ένα μέσο ελέγχου της παράνομης μετανάστευσης στην Ελλάδα και κατά συνέπεια στην Ε.Ε.

Η Ελλάδα προσπάθησε για αρκετά χρόνια να κάνει τη ζωή των μεταναστών όσο το δυνατόν πιο δύσκολη, προκειμένου να προβάλει μια εικόνα κράτους που δεν καλωσορίζει την παράνομη μετανάστευση, και υλοποιήθηκε σε μια σειρά από επιμέρους πολιτικές, που αφορούν τον τρόπο και τον χρόνο εξέτασης των αιτήσεων ασύλου, τις σαρωτικές αστυνομικές επιχειρήσεις σε αστικά κέντρα και είχε αποτέλεσμα την καταδίκη της Ελλάδας για τη βάναυση και εξευτελιστική μεταχείριση των αιτούντων άσυλο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Το μπλοκάρισμα των χερσαίων συνόρων σε συνδυασμό με τη δράση της Frontex ανακατεύθυνε το πέρασμα σε πιο επικίνδυνα και πιο δαπανηρά "μονοπάτια", πράγμα που κόστισε όλο και περισσότερες ανθρώπινες ζωές - κάτι συνηθισμένο στην ιστορία της μετανάστευσης.

Ένας αριθμός ακαδημαϊκών εργασιών σχετικά με τη μετανάστευση, αντλώντας την έμπνευσή τους από Agamben και Foucault ή Fassin, εισάγουν τη βιοπολιτική (ή θανατοπολιτική) παραγωγή της ετερότητας. Ένα κεντρικό θέμα πολλών ανθρωπολογικών προσεγγίσεων της μετανάστευσης είναι η ευελιξία και η αμφισημία των πρακτικών ασφαλειοποίησης και ελέγχου των πολλαπλών συνόρων και ορίων και η ακαμψία ως προς τα αποτελέσματα, συχνά θανατηφόρα, για εκείνους που υπόκεινται στους ελέγχους της μετακίνησης.

Ο παράδοξος αυτός συνδυασμός ακαμψίας και αμφισημίας συγκροτεί τη νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση και τη διαρκή παραγωγή επισφαλών ζωών σ’ ένα πλαίσιο "λιγότερου κράτους" ή για την ακρίβεια, γραφειοκρατικής διάχυσης του κράτους και κατακερματισμού της κυριαρχίας ανάμεσα σε κρατικούς και μη κρατικούς φορείς (NGOs).

Ενώ λοιπόν σ’ αυτό το πλαίσιο η κυριαρχία του ελληνικού κράτους περιορίστηκε, η νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση εντάθηκε πολλαπλασιάζοντας την ανασφάλεια και την επισφάλεια των μετακινουμένων, προκαλώντας εκατόμβες θανάτων στα θαλάσσια σύνορα. Παρά το γεγονός ότι οι θάνατοι στα σύνορα αποτελούν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, η Ε.Ε. εξακολουθεί συστηματικά τις ίδιες πολιτικές αποτροπής και ανάσχεσης.

* Αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

1. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια συνοπτική παρουσίαση του άρθρου που δημοσιεύτηκε στο MGSA Occasional Papers, 2016, Transitory Lives: Update on an Anthropological investigation of the ‘Migration Crisis’ in the Mediterranean, από Κιρτσόγλου, Ε. & Τσιμουρής Γ.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL