της Δανάης Κολτσίδα*
Στην τελευταία ταινία του Κεν Λόουτς, βλέπουμε τον ήρωα Ντάνιελ Μπλέικ να προσπαθεί να εξυπηρετηθεί από τη βρετανική Κοινωνική Υπηρεσία. Οι υπάλληλοι τηρούν τους κανόνες κατά γράμμα και ασκούν ευλαβικά τα καθήκοντά τους, μόνο που ο ήρωας δεν καταφέρνει ποτέ να βγάλει άκρη, αν και πεθαίνει προσπαθώντας. Κι εμείς, ως θεατές, δίκαια εξοργιζόμαστε· κάποιος από το κοινό αναφωνεί: "Στην Ελλάδα αυτό δεν θα γινόταν ποτέ. Κάποιος υπάλληλος με ανθρωπιά θα υπήρχε και, στην ανάγκη, θα παρέκαμπτε και τους κανόνες για να βοηθήσει τον άνθρωπο".
Το περιστατικό αυτό θυμήθηκα ξεκινώντας να γράψω ένα άρθρο για τη Δημόσια Διοίκηση που, για πολλοστή φορά, αυτή την περίοδο μεταρρυθμίζεται, με κεντρικά συνθήματα την αξιοκρατία και την αποπολιτικοποίηση, όπως πολύ χαρακτηριστικά αποτυπώνονται στο νέο σύστημα επιλογής των προϊσταμένων.
Είναι ευχής έργο να καταφέρουμε να αφήσουμε οριστικά πίσω μας τις παθογένειες του παρελθόντος, όταν σε κάθε κυβερνητική αλλαγή κάποιοι έμπαιναν και κάποιοι έβγαιναν από το "ψυγείο". Πώς όμως η αριστεία δεν θα αποδειχθεί φορμαλιστική και πώς η αποπολιτικοποίηση δεν θα αποκόψει τη διοίκηση από την κοινωνική πραγματικότητα και τις πολιτικές προτεραιότητες που κάθε φορά τίθενται συλλογικά μέσω της διαδικασίας των εκλογών;
Προσωπικά, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οπότε και μου δόθηκε η ευκαιρία να ζήσω τη Δημόσια Διοίκηση από πιο κοντά, δεν έβλεπα παρά την κορυφή του παγόβουνου, όχι μόνο ως πολίτης συναλλασσόμενη με δημόσιες υπηρεσίες, αλλά και ως, υποτίθεται, επιστημονικά "ειδική": Ας φέρουμε στο Δημόσιο "τα καλύτερα βιογραφικά της χώρας" να τελειώνουμε.
Είναι, όμως, τα "τυπικά προσόντα" αρκετά για να επιλεγεί πράγματι ο καλύτερος προϊστάμενος; Προφανώς, τα "τυπικά προσόντα" είναι ενδεικτικά ενός αυξημένου βαθμού ικανοτήτων και προσπάθειας. Όμως, υπάρχει λόγος που λέγονται τυπικά.
Πόσα μόρια θα δίναμε στον υπάλληλο που δεν κατεβάζει το μολύβι το δευτερόλεπτο που θα σχολάσει, αλλά μένει -συχνά ώρες ολόκληρες- πιο πίσω, γιατί υπάρχει κάποιο πρόβλημα που "πρέπει" να λυθεί και δεν θα ησυχάσει αν δεν το ολοκληρώσει;
Πώς θα βαθμολογούσαμε τον υπάλληλο στον οποίο καταφεύγουν όλοι οι συνάδελφοί του όταν χρειάζονται μια δεύτερη γνώμη, κάποια βοήθεια, ακόμα και απλή ηθική στήριξη όταν συναντούν δυσκολίες στη δουλειά τους;
Πόσο δίκαιο -αλλά, κυρίως, πόσο αντικειμενικά ορθολογικό- είναι να προηγείται πάντοτε κι άνευ ετέρου εκείνος που κατέχει διδακτορικό, ακόμα και αν έλειψε τέσσερα και πέντε χρόνια από την ενεργό υπηρεσία για να το αποκτήσει, έναντι εκείνου που για διάφορους λόγους παρέμεινε "μάχιμος" τα χρόνια αυτά;
Πώς αποτιμώνται η γνώση και, κυρίως, η βιωμένη εμπειρία που αποκομίζει ο υπάλληλος αυτός μέσα στα πέντε αυτά χρόνια, αντιμετωπίζοντας κρίσεις, λύνοντας προβλήματα, διαχειριζόμενος πολίτες, δίκαια ή άδικα δυσαρεστημένους, συνεργαζόμενος με συναδέλφους, διαμορφώνοντας διαδικασίες;
Πώς θα αξιοποιηθεί ο υπάλληλος που, συντάσσοντας ένα έγγραφο, κάνει τον κόπο να αναρωτηθεί ποιον βλάπτουν και ποιον ωφελούν η συγκεκριμένη ερμηνεία και εφαρμογή του νόμου που επιχειρεί εκείνη τη στιγμή; Και πώς θα μπορούσε να προσεγγίσει το θέμα έτσι ώστε να στηρίξει τον αδύναμο ή να σταματήσει κάποιον ασύδοτο;
Ποιο τυπικό προσόν αποτυπώνει το πάθος κάποιου με τη δουλειά του; Το γεγονός ότι κάθε απόγευμα στο σπίτι του ψάχνει, διαβάζει, ενημερώνεται για διεθνείς τάσεις, σκέφτεται, σχεδιάζει, οραματίζεται για τη δουλειά του και τον κοινωνικό της αντίκτυπο;
Όχι τυχαία, κάθε υπηρεσία -όπως και κάθε ομαδική προσπάθεια- διαθέτει τη φυσική ηγεσία της, είτε κατέχει και τυπικά τη θέση αυτή είτε όχι. Τους ανθρώπους που -μαζί με τις στέρεες επιστημονικές γνώσεις- διαθέτουν και όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, τα οποία δεν διδάσκονται σε κανένα πανεπιστήμιο και που μπορεί να είναι αδιάφορα για μια ευδόκιμη ακαδημαϊκή καριέρα, είναι όμως κρίσιμα στη διοίκηση μιας υπηρεσίας. Σε αυτή τη φυσική ηγεσία στηρίζονταν διαχρονικά όλοι. Όχι μόνο οι υπάλληλοι, αλλά και ο εκάστοτε υπουργός, ανεξαρτήτως κόμματος, ακόμα κι αν προωθούσε βέβαια παράλληλα (και) τους "δικούς" του.
Σε μια μεταρρύθμιση, λοιπόν, με διακηρυγμένο στόχο την αξιοκρατία, είναι σημαντικό να βρεθεί ο τρόπος να αναδειχθεί και τυπικά η ήδη υφιστάμενη φυσική ηγεσία. Μπορεί να είναι δύσκολο, είναι όμως το κλειδί της πραγματικά εύρυθμης λειτουργίας των υπηρεσιών.
Άλλωστε, και συνταγματικά ακόμα, οι δημόσιοι υπάλληλοι -πολλώ δε μάλλον οι προϊστάμενοι, τα επιτελικά στελέχη της διοίκησης- δεν μπορεί να είναι απλά τεχνοκράτες. Σε αντίθεση με τα στελέχη μιας ιδιωτικής εταιρίας, βρίσκονται εκεί στο όνομα και για λογαριασμό της κοινωνίας. Χρειάζονται, λοιπόν, κοινωνικές δεξιότητες, μεράκι, άποψη, αλλά και μια πολιτική ματιά στα πράγματα, που θα αποτρέψει τον κίνδυνο μιας απρόσωπης και κοινωνικά αδιάφορης διοίκησης, η οποία θα λειτουργεί "ρολόι", πλην όμως θα δημιουργεί όλο και περισσότερους Ντάνιελ Μπλέικ.
* Η Δανάη Κολτσίδα είναι δικηγόρος, πολιτική επιστήμονας
