Του Μποαβεντούρα Ντε Σόουζα Σάντος
Από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, βρισκόμαστε σε μια εποχή που διαθέτει ομοιότητες με την περίοδο της Ιερής Συμμαχίας, η οποία προσπάθησε να σβήσει από τη φαντασία των ευρωπαϊκών λαών όλες τις κατακτήσεις της Γαλλικής Επανάστασης
Φέτος γιορτάζουμε την 100ή επέτειο της Ρωσικής Επανάστασης -αναφέρομαι αποκλειστικά στην Επανάσταση του Οκτωβρίου, αυτή που συγκλόνισε τον κόσμο και επηρέασε βαθιά τη ζωή περίπου του ενός τρίτου του παγκόσμιου πληθυσμού για τις επόμενες δεκαετίες- αλλά και τα 150 χρόνια από την έκδοση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» του Καρλ Μαρξ. Ίσως μοιάζει παράξενη η σύνδεση των δύο επετείων, διότι ο Μαρξ ποτέ δεν έγραψε λεπτομερώς για την Επανάσταση και την κομμουνιστική κοινωνία και, αν το είχε κάνει, θα ήταν αδιανόητο να έγραφε κάτι που θα είχε οποιαδήποτε ομοιότητα με αυτό που υπήρξε η Σοβιετική Ένωση (ΕΣΣΔ), κυρίως αφότου βρέθηκε στην κεφαλή του κόμματος και του κράτους ο Ιωσήφ Στάλιν. Η αλήθεια είναι ότι πολλές από τις συζητήσεις που προκάλεσε το έργο του Μαρξ, εκτός της ΕΣΣΔ και κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, υπήρξαν εμμέσως συζητήσεις σχετικές με τα θετικά και τα αρνητικά της Ρωσικής Επανάστασης.
Τώρα που οι επαναστάσεις που έγιναν εν ονόματι του μαρξισμού τελείωσαν ή εξελίχθηκαν προς… τον καπιταλισμό, ίσως ο Μαρξ (και ο μαρξισμός) να έχει επιτέλους την ευκαιρία να συζητηθεί όπως του αξίζει, ως κοινωνική θεωρία. Η αλήθεια είναι ότι το βιβλίο του Μαρξ, που καθυστέρησε πέντε χρόνια να πουλήσει τα πρώτα του χίλια αντίτυπα πριν μετατραπεί σε ένα από τα πλέον επιδραστικά βιβλία του 20ού αιώνα, έχει μετατραπεί εσχάτως σε μπεστ-σέλερ και, δύο δεκαετίες μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, διαβάζεται επιτέλους στις χώρες που αποτέλεσαν τμήμα της ΕΣΣΔ. Τι έλξη μπορεί να ασκεί ένα τόσο πυκνό και δύσκολο βιβλίο; Πώς τραβά την προσοχή σε μια στιγμή που τόσο η κοινή γνώμη όσο και η συντριπτική πλειονότητα των διανοουμένων είναι πεπεισμένοι ότι ο καπιταλισμός δεν έχει τέλος και ότι, ακόμα κι αν έχει, αυτό σε καμία περίπτωση δεν θα προκύψει από τον σοσιαλισμό;
Πιθανότατα, στις συζητήσεις που θα γίνουν κατά τη διάρκεια αυτού του χρόνου για τη Ρωσική Επανάσταση, θα επαναληφθούν όλα όσα έχουν ήδη ειπωθεί και συζητηθεί και θα καταλήξουμε με την ίδια αίσθηση πως είναι ανέφικτο να συμφωνήσουμε αν η Ρωσική Επανάσταση ήταν μια επιτυχία ή μια αποτυχία. Σε πρώτη ανάγνωση, μοιάζει παράξενο, διότι είτε θεωρήσει κανείς πως η Επανάσταση έληξε με την άνοδο του Στάλιν στην εξουσία (η άποψη του Τρότσκι, ενός από τους ηγέτες της Επανάστασης) είτε με το πραξικόπημα του Μπαρίς Γέλτσιν το 1993, καταλήγει στο συμπέρασμα πως απέτυχε. Ωστόσο, αυτό δεν είναι προφανές και ο λόγος δεν είναι η αποτίμηση του παρελθόντος, αλλά η αποτίμηση του δικού μας παρόντος. Ο θρίαμβος της Ρωσικής Επανάστασης συνίσταται στο ότι έθεσε όλα τα προβλήματα με τα οποία έρχονται αντιμέτωπες σήμερα οι καπιταλιστικές κοινωνίες. Η αποτυχία της εδράζεται στο ότι δεν έλυσε κανένα. Εκτός από ένα. Σε κάποια άλλα κείμενα σκέφτομαι να εξετάσω κάποια από τα προβλήματα που η Ρωσική Επανάσταση δεν έλυσε και συνεχίζουν να απαιτούν την προσοχή μας. Εδώ θα εστιάσω στο μοναδικό πρόβλημα που έλυσε.
Μπορεί ο καπιταλισμός να προωθήσει την ευημερία των μεγάλων πλειονοτήτων αν δεν βρίσκεται στο πεδίο της κοινωνικής πάλης μια αξιόπιστη και φανερά αντίθετη στον καπιταλισμό εναλλακτική; Αυτό ήταν το πρόβλημα που έλυσε η Ρωσική Επανάσταση και η απάντηση είναι όχι. Η Ρωσική Επανάσταση έδειξε στις εργατικές τάξεις όλου του κόσμου, και ιδιαίτερα στις ευρωπαϊκές, ότι ο καπιταλισμός δεν είναι κάτι μοιραίο, ότι υπάρχει εναλλακτική στη φτώχεια, την ανασφάλεια της επικείμενης ανεργίας, την παντοδυναμία των εργοδοτών, στις κυβερνήσεις που υπηρετούν τα συμφέροντα των ισχυρών μειοψηφιών, ακόμη κι όταν λένε το αντίθετο. Αλλά η Ρωσική Επανάσταση συνέβη σε μία από τις πιο καθυστερημένες χώρες της Ευρώπης και ο Λένιν είχε πλήρη συνείδηση ότι η επιτυχία της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης και της ίδιας της Ρωσικής Επανάστασης εξαρτιόταν από την επέκτασή της σε πιο αναπτυγμένες χώρες, με στιβαρή βιομηχανική βάση και μεγάλες εργατικές τάξεις. Εκείνη την εποχή, αυτή η χώρα ήταν η Γερμανία.
Η αποτυχία της Γερμανικής Επανάστασης του 1918-1919 προκάλεσε τη διάσπαση του εργατικού κινήματος και ένα μεγάλο μέρος του βρέθηκε να υπερασπίζεται ότι ήταν δυνατό να φτάσει κανείς στους ίδιους στόχους από οδούς διαφορετικές απ’ αυτές που ακολουθούσαν οι Ρώσοι εργάτες. Όμως, η ιδέα της δυνατότητας μιας άλλης κοινωνίας, μη καπιταλιστικής, διατηρήθηκε άθικτη. Εδραιώθηκε, έτσι, αυτό που στη συνέχεια ονομάστηκε ρεφορμισμός, ο σταδιακός και δημοκρατικός δρόμος προς μια σοσιαλιστική κοινωνία που θα συνδύαζε τις κοινωνικές κατακτήσεις της Ρωσικής Επανάστασης με τις πολιτικές και δημοκρατικές κατακτήσεις των δυτικών χωρών. Στον Μεσοπόλεμο, ο ρεφορμισμός γέννησε την ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία, ένα πολιτικό σύστημα που συνδύαζε υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας με υψηλά επίπεδα κοινωνικής προστασίας. Τότε ακριβώς οι εργατικές τάξεις μπόρεσαν, για πρώτη φορά, να σχεδιάσουν τη ζωή τους και το μέλλον των παιδιών τους. Δημόσια παιδεία, υγεία και κοινωνική ασφάλιση, μεταξύ πολλών άλλων κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων. Έγινε σαφές ότι η Σοσιαλδημοκρατία ποτέ δεν θα προχωρούσε προς μια σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά έμοιαζε να εγγυάται το αναπόδραστο τέλος του άγριου καπιταλισμού και την αντικατάστασή του από έναν καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο.
Στο μεταξύ, από την άλλη πλευρά του σιδηρού παραπετάσματος, η Σοβιετική Δημοκρατία (ΕΣΣΔ), παρά τον τρόμο του Στάλιν, ή ακριβώς εξαιτίας του, αποκάλυπτε μια ισχυρή βιομηχανική άνθιση που μέσα σε λίγες δεκαετίες μετέτρεψε μία από τις πιο καθυστερημένες περιοχές της Ευρώπης σε μια βιομηχανική δύναμη που ανταγωνιζόταν τον δυτικό καπιταλισμό και, ιδιαίτερα, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη χώρα που αναδύθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ως η ισχυρότερη του κόσμου. Αυτός ο ανταγωνισμός μεταφράστηκε στον Ψυχρό Πόλεμο, που κυριάρχησε στη διεθνή πολιτική στις επόμενες δεκαετίες. Έτσι κρίθηκε η διαγραφή, το 1953, ενός μεγάλου μέρους του τεράστιου χρέους της Δυτικής Γερμανίας που είχε δημιουργηθεί στους δύο πολέμους που προκάλεσε στην Ευρώπη και τους έχασε.
Ήταν αναγκαίο να προσφερθούν στον δυτικογερμανικό καπιταλισμό οι συνθήκες ώστε να ανταγωνιστεί την ανάπτυξη της Ανατολικής Γερμανίας, της πιο αναπτυγμένηςτότε σοβιετικής δημοκρατίας. Οι διαιρέσεις μεταξύ των κομμάτων που αυτοαποκαλούνταν υπερασπιστές των συμφερόντων των εργατών (των σοσιαλιστικών ή σοσιαλδημοκρατικών και των κομμουνιστικών) αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι του Ψυχρού Πολέμου, με τους σοσιαλιστές να καταγγέλλουν τους κομμουνιστές ως συνενόχους των εγκλημάτων του Στάλιν και υπερασπιστές της σοβιετικής δικτατορίας και με τους κομμουνιστές να επιτίθενται στους σοσιαλιστές επειδή είχαν προδώσει τη σοσιαλιστική υπόθεση και είχαν γίνει κόμματα της Δεξιάς, συχνά στην υπηρεσία του βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού. Ελάχιστα μπορούσαν τότε να φανταστούν πόσο πολλά τους ένωναν.
Στο μεταξύ, το Τείχος του Βερολίνου έπεσε το 1989 και λίγο αργότερα κατέρρευσε η ΕΣΣΔ. Ήταν το τέλος του σοσιαλισμού, το τέλος μιας καθαρής εναλλακτικής στον καπιταλισμό, που γιορτάστηκε ανεπιφύλακτα και αστόχαστα από όλους τους δημοκράτες του κόσμου. Την ίδια στιγμή, προς έκπληξη των πολλών, παγιωνόταν παγκοσμίως η πιο αντικοινωνική εκδοχή του καπιταλισμού του 20ού αιώνα, ο νεοφιλελευθερισμός, που προοδευτικά συναρθρωνόταν (κυρίως μετά την προεδρία του Μπιλ Κλίντον) με την πιο αχαλίνωτη διάσταση της καπιταλιστικής συσσώρευσης: το χρηματοοικονομικό κεφάλαιο. Εντάθηκε έτσι ο πόλεμος ενάντια στα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα, αποσυνδέθηκε η αύξηση της παραγωγικότητας από τη μισθολογική άνοδο, επέστρεψε η ανεργία ως ένα μόνιμο φάντασμα, αυξήθηκε γεωμετρικά η συγκέντρωση του πλούτου. Αυτό τον πόλεμο ενάντια στη Σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη τον ανέλαβε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με επικεφαλής τον Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο, και η Κεντρική Ευρωπαϊκή Τράπεζα.
Τα τελευταία χρόνια έδειξαν ότι, με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, δεν κατέρρευσε μόνο ο σοσιαλισμός, αλλά και η Σοσιαλδημοκρατία. Αποδείχτηκε ότι οι κατακτήσεις των εργατικών τάξεων στις προηγούμενες δεκαετίες έγιναν δυνατές επειδή υπήρχε η ΕΣΣΔ και η εναλλακτική στον καπιταλισμό. Αποτελούσαν μια βαθιά απειλή για τον καπιταλισμό κι εκείνος, από ένστικτο επιβίωσης, έκανε τις αναγκαίες παραχωρήσεις (αναδιανομή, κοινωνική ρύθμιση) για να μπορεί να εξασφαλίζει την αναπαραγωγή του. Όταν κατέρρευσε η εναλλακτική και μαζί της η απειλή, ο καπιταλισμός έπαψε να φοβάται εχθρούς και επέστρεψε στην αχαλίνωτη απληστία του, στην υπερσυγκέντρωση πλούτου, όμηρος της αντιφατικής ενόρμησής του να δημιουργεί τεράστιο πλούτο και αμέσως μετά να καταστρέφει τεράστιο πλούτο, ακόμη και ανθρώπινο.
Από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου βρισκόμαστε σε μια εποχή που διαθέτει ομοιότητες με την περίοδο της Ιερής Συμμαχίας, η οποία, από το 1815 και μετά την ήττα του Ναπολέοντα, προσπάθησε να σβήσει από τη φαντασία των ευρωπαϊκών λαών όλες τις κατακτήσεις της Γαλλικής Επανάστασης. Όχι από σύμπτωση, και τηρουμένων των απαραίτητων αναλογιών (οι κατακτήσεις των εργατικών τάξεων που ακόμη δεν έχει καταστεί δυνατό να εξαλειφθούν διά της δημοκρατικής οδού), η καπιταλιστική συσσώρευση αποκτά σήμερα μια επιθετικότητα που θυμίζει την εποχή πριν από τη Ρωσική Επανάσταση. Και όλα μας οδηγούν να πιστέψουμε ότι, όσο δεν αναδύεται μια αξιόπιστη εναλλακτική στον καπιταλισμό, η κατάσταση των εργατών, των φτωχών, των μεταναστών, των συνταξιούχων, των μεσαίων τάξεων, που διαρκώς βρίσκονται στο χείλος της ξαφνικής πτώσης στην ένδεια, δεν θα βελτιωθεί σημαντικά. Προφανώς, η εναλλακτική δεν θα είναι (και δεν θα ήταν καλό να είναι) του ίδιου τύπου με αυτή που δημιούργησε η Ρωσική Επανάσταση. Πρέπει όμως να υπάρξει μια ξεκάθαρη εναλλακτική. Το μεγαλύτερο θετικό της Ρωσικής Επανάστασης ήταν ακριβώς ότι την πρόσφερε και την κατέστησε φανερή.
* Καθηγητής στα πανεπιστήμια της Κοΐμπρα και του Ουισκόνσιν-Μάντισον
Μετάφραση από τα ισπανικά: Έφη Γιαννοπούλου
