Η κοινωνική βάση της σημερινής Κεντροαριστεράς

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΟΥΣΤΕΝΗ*

Οι τεκτονικές κοινωνιολογικές αλλαγές που γέννησε η περίοδος της κρίσης και των Μνημονίων επηρέασαν κατεξοχήν τον χώρο της Κεντροαριστεράς, τόσο πολιτικά όσο και εκλογικά, με τη δύναμη των 3 εκατ. ψηφοφόρων που αριθμούσε το ΠΑΣΟΚ το 2009 να μοιάζει πλέον μακρινή ανάμνηση. Στα οκτώ χρόνια που μεσολάβησαν, το μεγαλύτερο μέρος αυτής της δύναμης διέρρευσε μαζικά προς άλλα κόμματα (με κυριότερο ωφελημένο τον ΣΥΡΙΖΑ), ενώ ένα επίσης σημαντικό τμήμα φαίνεται να αποστασιοποιήθηκε πλήρως από κάθε εκλογική διαδικασία. Πράγματι, από τα 1,4 εκατ. ψήφων που συνολικά έχουν αποχωρήσει από το ενεργό εκλογικό σώμα μετά το 2009, οι μισές περίπου μπορούν να αποδοθούν σε πρώην ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ, με αποτέλεσμα στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015 η εκλογική του δύναμη στο πλαίσιο της Δημοκρατικής Συμπαράταξης να έχει περιοριστεί μόλις σε 340.000.

Σε αναλυτικό δημογραφικό και κοινωνιολογικό επίπεδο, η δραματική αυτή συρρίκνωση φάνηκε να ανατρέπει παγιωμένα χαρακτηριστικά του παρελθόντος, όπως π.χ. συνέβη με τη σταθερή καταγραφή μιας πλειοψηφικά ανδρικής ψήφου από το 2012, ενώ αντίθετα σημαντικό παράδειγμα ενίσχυσης των εσωτερικών αντιθέσεων είναι η συγκέντρωση των ψηφοφόρων του σε όλο και μεγαλύτερες ηλικίες (άνω των 55 ετών). Άμεσο αντίκτυπο αυτής της ηλικιακής κατανομής (και παρά τη σχετική άμβλυνση της κλιμάκωσης της ψήφου ανά επίπεδο σπουδών) είναι η έντονη πλέον υπερεκπροσώπηση του ΠΑΣΟΚ και της ΔΗ.ΣΥ. σε συνταξιούχους και νοικοκυρές, ενώ από τον ενεργό πληθυσμό μόνο στους ελεύθερους επαγγελματίες και ιδιοκτήτες επιχειρήσεων λαμβάνει ποσοστά ανώτερα του εθνικού μέσου όρου του, εμφανίζοντας όμως όλο και μεγαλύτερες αποστάσεις από τον χώρο της μισθωτής εργασίας, των αγροτών και πολύ περισσότερο από αυτό των φοιτητών και των ανέργων.

Ως προς την εκλογική γεωγραφία, είναι εμφανές ότι η κύρια αποδυνάμωση του ΠΑΣΟΚ εντοπίζεται στα αστικά κέντρα και ειδικά στην πρωτεύουσα, όπου οι εκλογικές επιπτώσεις της κρίσης ήταν εξαρχής πιο αισθητές. Η σημαντικότερη όμως υποχώρηση της επιρροής του εντοπίζεται σε παραδοσιακές λαϊκές περιοχές (π.χ. Β΄ Πειραιώς), που στο παρελθόν αποτέλεσαν βασικό του προπύργιο, αλλά και πεδίο συγκρότησης του μαζικού πελατειακού συστήματος στο οποίο είχε σε μεγάλο βαθμό στηριχτεί και το οποίο μοιραία αποδυναμώθηκε μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης. Μια μεταστροφή κοινωνικού χαρακτήρα που είχε ήδη καταγραφεί από τις αυτοδιοικητικές εκλογές του 2010, κυρίως στα ποσοστά του Γ. Καμίνη στην Αθήνα, με τη νίκη του ωστόσο να καταδεικνύει τη δυνατότητα διείσδυσης του συγκεκριμένου υποψηφίου και σε άλλους πολιτικούς χώρους πέραν του παραδοσιακού ΠΑΣΟΚ.

Αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, παρά τη διατήρηση κάποιων αδρών χαρακτηριστικών του (π.χ. το μεγαλύτερο ποσοστό του εξακολουθεί να καταγράφεται στην Κρήτη), η εκλογική φυσιογνωμία του έχει αλλοιωθεί σημαντικά, κυρίως από τη δυσανάλογη διατήρηση των δυνάμεών του σε κάποιες περιοχές με αποκλειστικό σχεδόν κριτήριο τα τοπικά δίκτυα κάποιων υποψηφίων και τις πιθανότητες εκλογής τους. Ακραίο παράδειγμα, η περίπτωση της Λακωνίας, της παραδοσιακά ασθενέστερης περιφέρειας του ΠΑΣΟΚ στην Ελλάδα, όπου το 2015 κατέγραψε και στις δύο αναμετρήσεις το πρώτο και το δεύτερο καλύτερο ποσοστό του λόγω της ισχυρής παρουσίας του Λ. Γρηγοράκου.

Στον σημερινό χώρο της Κεντροαριστεράς, όμως, πρέπει να συνυπολογίζονται και οι 220.000 ψηφοφόροι του Ποταμιού, όχι μόνο λόγω της συμμετοχής του στη διαδικασία ανάδειξης του αρχηγού του νέου φορέα, αλλά και λόγω του ότι η εκλογική του βάση προέρχεται επίσης κατά πλειοψηφία από το ΠΑΣΟΚ, είτε απευθείας, είτε διαμέσου διαρροών του ΣΥΡΙΖΑ και κυρίως της ΔΗΜ.ΑΡ., την οποία ουσιαστικά το Ποτάμι αντικατέστησε στον πολιτικό χάρτη.

Σε γενικές γραμμές, η εκλογική του φυσιογνωμία τον Σεπτέμβριο του 2015 παρουσιάστηκε σχεδόν συμπληρωματική αυτής της Δημοκρατικής Συμπαράταξης, καθώς το δημογραφικό προφίλ του συντίθεται από γυναικεία ψήφο, νεανικότερο κοινό, δυναμικότερες επαγγελματικές ομάδες και κυρίως πολύ ανώτερο μορφωτικό επίπεδο. Σε συνδυασμό με την εμφανώς ισχυρότερη δύναμή του στα αστικά κέντρα, ιδιαίτερα στην Αττική και σταδιακά σε περιοχές μεσαίων ή ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, το Ποτάμι φαίνεται να εκφράζει ένα περισσότερο δυναμικό εκσυγχρονιστικό ρεύμα, με τα παραπάνω στοιχεία να του προσδίδουν ωστόσο και έναν ίσως πιο ελιτίστικο χαρακτήρα, ειδικά ως προς την κοινωνική διαφοροποίηση της ψήφου: ενδεικτικά, τα υψηλότερα (και τα μόνα διψήφια) ποσοστά του στο Λεκανοπέδιο καταγράφτηκαν σε κατεξοχήν μεγαλοαστικές περιοχές (Παπάγου, Φιλοθέη, Ψυχικό), ενώ η ασθενής επιρροή του στις λαϊκότερες γειτονιές είναι πλέον το κυριότερο κοινό στοιχείο του με την ΔΗ.ΣΥ. Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι, ήδη από τις ευρωεκλογές του 2014, ένα άλλο κοινό στοιχείο των δύο κομμάτων ήταν τα εξίσου υψηλά ποσοστά τους στην Κρήτη (πατρίδα του Στ. Θεοδωράκη, αλλά και των ευρωβουλευτών Γ. Γραμματικάκη και Ν. Ανδρουλάκη). Παρ’ όλα αυτά, τον Σεπτέμβριο του 2015 η δύναμη του Ποταμιού στο νησί εμφάνισε τη μεγαλύτερη πτώση στην Ελλάδα (-4,4%), πιθανότατα μετά τη σημαντική τοπική διαρροή των ψηφοφόρων του προς το “Όχι” στο δημοψήφισμα του Ιουλίου.

Είναι προφανές ότι ο βαθμός συμμετοχής των δύο αυτών χώρων στη σημερινή αναμέτρηση, η συσπείρωση γύρω από τους σημερινούς αρχηγούς τους ή η επιλογή κάποιων από τους υπόλοιπους υποψηφίους και η ενδεχόμενη κινητοποίηση αποστασιοποιημένων πρώην ψηφοφόρων είναι οι παράγοντες που θα κρίνουν την έκβασή της.

* Διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ