Του Γεράσιμου Θεοδόση*
Από καταβολής κόσμου το δίκαιο συντροφεύει τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τον ορισμό του Ρωμαίου Κέλσους (Celsus), δίκαιο είναι η τέχνη του καλού και ίσου, το ίσο δίκαιο πρέπει να είναι και καλό και το καλό δίκαιο πρέπει να είναι και ίσο. Έτσι, αιτία και εστία του δικαίου γίνεται το κράτος. Η κρατική μηχανή ξεκινά τη δικαιοθεσία. Δημιουργούνται κρατούντες και κρατούμενοι. Χορηγούνται δικαιώματα και αναγκαστικά η εξουσία μετακυλίεται προς τα κάτω. Η ατομική βούληση καθίσταται μέσω του δικαίου εξουσία.
Πλέον, το άδικο οδηγεί στο έγκλημα και το έγκλημα οδηγεί στην ποινή· αλλά όλα ο νόμος τα καθοδηγεί. Κατά τον Μοντεσκιέ και το Πνεύμα των νόμων του, κανείς δεν πρέπει να εξαναγκάζεται να κάνει κάτι που δεν τον υποχρεώνει ο νόμος, όπως κανείς δεν πρέπει να εμποδίζεται να κάνει κάτι που ο νόμος ρητά τού επιτρέπει.
Ο Τζον Λοκ, στις δυο Πραγματείες του περί κυβέρνησης, προτάσσει την αυτοσυνειδησία και ιδιοκτησία εαυτού ως αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα περιορίζοντας την ετερόνομη κρατική εξουσία, ενώ ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, στο Κοινωνικό του συμβόλαιο, προσδιορίζει την ανθρώπινη ελευθερία ως δικαίωμα συμμετοχής στη διαμόρφωση της κρατικής εξουσίας. Στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, ελευθερίες και δικαιώματα ανταλλάσσονται μεταξύ των συμβαλλόμενων· κρατούντες και κρατούμενοι συνομολογούν αμοιβαίες υποχωρήσεις ευθυγραμμίζοντας τις βουλήσεις τους για να επιτύχουν τον κοινό σκοπό τους και σκοπό του δικαίου: την ειρηνική κοινωνική συμβίωση.
Πρώτη φορά, με τις διακηρύξεις της αμερικανικής επανάστασης, ρίχνεται ο σπόρος του συντάγματος στο χωράφι της εξουσίας. Το αειθαλές δένδρο, που φυτρώνει και ευδοκιμεί μέσα σε λίγα χρόνια, αντέχοντας ως δεσμευτικός κανόνας στους άνεμους της αλλαγής, σκεπάζει και προστατεύει όλο το δίκαιο με τα κλαδιά του. Στη σκιά του, κρατούντες και κρατούμενοι εναλλάσσονται στους ρόλους τους, ακολουθώντας το δικαιοκρατικό και δημοκρατικό πρόσταγμα της γαλλικής επανάστασης: Αφενός η λαϊκή κυριαρχία γίνεται συντακτική εξουσία, αφετέρου η βούλησή της, συνταγματοποιημένη, κατοχυρώνεται και προστατεύεται, καθώς ό,τι βρίσκεται πέρα και πάνω από το σύνταγμα που την εκφράζει παύει να ισχύει.
Έκτοτε οποιοσδήποτε νόμος υπερβαίνει τη συνταγματική νομιμότητα προκαλεί την απαξίωση και ανελευθερία του ανθρώπου· μόνο ό,τι δεν απαγορεύεται από το σύνταγμα επιτρέπεται. Και επειδή γενικά ό,τι απαγορεύεται ρητά δεν επιτρέπεται, η μη συμμόρφωση προς μια απαγόρευση επισύρει ποινή ώστε να αποτραπεί μελλοντικά η παράβαση, να τιμωρηθεί ο παραβάτης και να αποκατασταθεί η συνταγματική νομιμότητα.
Δεδομένου ότι χωρίς έγκλημα δεν υπάρχει ποινή και χωρίς άδικο δεν υπάρχει έγκλημα, τόσο το έγκλημα που ως κακό απαγορεύεται όσο και η ποινή που εξίσου ως κακό επιτρέπεται υποχρεωτικά νομοθετείται σύμφωνα με τις επιταγές του συντάγματος. Επομένως ό,τι επιτρέπεται, βάσει συντάγματος επιτρέπεται και ό,τι απαγορεύεται, πάλι βάσει συντάγματος απαγορεύεται. Με λίγα λόγια, ό,τι το δίκαιο επιτρέπει και ό,τι το δίκαιο ρητά δεν επιτρέπει, καθίσταται υποχρεωτικό χάριν του συντάγματος· άρα, και ό,τι δεν απαγορεύεται, σύμφωνα με το Σύνταγμα, είναι υποχρεωτικό.
* Ο Γεράσιμος Θεοδόσης είναι συνταγματολόγος - συγγραφέας
