Της Αναστασίας Χατζηστεφάνου-Βαφέα*
Όπως είναι γνωστό, το σχολείο αποτελεί μηχανισμό κοινωνικοποίησης και επομένως η απάντηση στο ερώτημα αν πρέπει να είναι παιδοκεντρικό ή δασκαλοκεντρικό εξαρτάται απόλυτα από το τι είδους πολίτη επιθυμούμε να διαπλάσουμε, γιατί, είτε το επιδιώκουμε είτε όχι, είτε το ομολογούμε είτε όχι, στο σχολείο διαμορφώνονται συνειδήσεις και σχετικά σταθερά μοντέλα κοινωνικής συμπεριφοράς.
Όσοι πιστεύουμε λοιπόν στη δημοκρατία, ξέρουμε ότι αυτή δεν είναι κάτι το αυτονόητο. Η δημοκρατία συνεπάγεται για τους πολίτες τόσο δικαιώματα όσο και υποχρεώσεις. Οι πολίτες πρέπει να διεκδικούν τα δικαιώματά τους και να εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους. Στη δημοκρατία οι πολίτες καλούνται να συμμετέχουν διαρκώς, και σε πολλαπλά επίπεδα εκπροσώπησης, σε συλλογικές διαδικασίες για τη λήψη αποφάσεων. Προϋπόθεσή της, άρα, είναι οι πολίτες να συνειδητοποιούν τη σημασία της ενεργού συμμετοχής. Η δημοκρατία προϋποθέτει κοινωνικό διάλογο. Οι πολίτες πρέπει να αποδέχονται τη διαφορετική άποψη και να αναζητούν τη σύνθεση των διαφορετικών θέσεων για την εύρεση κοινά αποδεκτών λύσεων στα προβλήματά τους. Η δημοκρατία δεν νοείται χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη. Οι πολίτες πρέπει να πιστεύουν σε αυτή και να μάχονται για τη διασφάλισή της.
Κι εδώ μπαίνει το ερώτημα: Όταν έρχεται η ώρα της ενηλικίωσης και καλούμαστε να ασκήσουμε πολιτικά δικαιώματα και υποχρεώσεις, πώς θα διαθέτουμε τη δημοκρατική συνείδηση και τις κοινωνικές δεξιότητες που απαιτούνται, αν δεν έχουμε ήδη μυηθεί στη βαθύτερη ουσία των δημοκρατικών διαδικασιών; Έτσι, λοιπόν, όσοι πιστεύουμε στη δημοκρατία, δεν μπορούμε παρά να θέλουμε ένα σχολείο το οποίο θα προετοιμάσει τα παιδιά για τις απαιτήσεις του δημοκρατικού πολιτεύματος. Και αυτό με κανέναν τρόπο δεν είναι το δασκαλοκεντρικό σχολείο.
Το δασκαλοκεντρικό σχολείο -στο οποίο ο εκπαιδευτικός είναι αυτός που έχει το απόλυτο δικαίωμα λήψης αποφάσεων και αποτελεί τη μοναδική πηγή γνώσης- δύο κυρίως πράγματα διδάσκει στα παιδιά: την πειθαρχία στην εξουσία και την άκριτη πίστη στην αυθεντία. Ιστορικά έχει αποδειχθεί πού οδηγούν αυτά.
Στον αντίποδα, στο πραγματικά παιδοκεντρικό, και συνάμα αντιαυταρχικό σχολείο βασιλεύει πριν απ’ όλα η ειλικρίνεια (και υπογραμμίζω τη λέξη «πραγματικά» γιατί συχνότατα οι έννοιες της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης παρερμηνεύονται). Αυτό σημαίνει ότι ο εκπαιδευτικός δεν απεκδύεται υποκριτικά τον ρόλο του παιδαγωγού, δηλαδή του ενήλικα που έχει την υποχρέωση να μυήσει τα παιδιά στον κόσμο των ενηλίκων. Τον διατηρεί, αλλά με άλλο πνεύμα και με συγκεκριμένες αρμοδιότητες. Εδώ, οι ρόλοι και τα όρια των αρμοδιοτήτων δασκάλου και παιδιών διατυπώνονται με σαφήνεια και με βαθύ σεβασμό προς τα δικαιώματα, τις ανάγκες και τις δυνατότητες του καθενός.
Στο πλαίσιο αυτό η μαθησιακή διαδικασία έχει στόχο να διδάξει όσα στοιχειοθετούν τη δημοκρατική συνείδηση και συμπεριφορά. Προτείνει τρόπους με τους οποίους το ίδιο το παιδί μπορεί να προσεγγίσει τη γνώση, βασιζόμενο στα βιώματά του, εκμεταλλευόμενο την έμφυτη περιέργεια του, χρησιμοποιώντας ποικίλες πηγές πληροφόρησης, προχωρώντας στη λογική ανάλυση των δεδομένων και καταλήγοντας στη σύνθεση του περιεχομένου. Έτσι, αναπτύσσοντας πρωτίστως την κριτική ικανότητα, τη δημιουργικότητα και τη φαντασία, γίνεται ικανό να κατανοεί και να ελέγχει τα συναισθήματά του, ενώ παράλληλα αναγνωρίζει τους μηχανισμούς που ευθύνονται για τα βιώματά του. Επίσης, αποκτά μια βαθιά και ευρεία γνώση του παρελθόντος από την οποία αντλεί και την ικανότητα να αποκρυπτογραφεί τα μηνύματα μιας πολυφωνικής και σύνθετης κοινωνίας και να εφευρίσκει ευφάνταστες λύσεις για τα προβλήματα του παρόντος και του μέλλοντος. Με άλλα λόγια, να κάνει αποτελεσματική σύνδεση παράδοσης και καινοτομίας.
Το παιδοκεντρικό σχολείο προωθεί τη συνεργασία για την επίτευξη κοινών έργων ύστερα από ειλικρινή διάλογο και σύνθεση διαφορετικών οπτικών. Ενθαρρύνει την ισότιμη και ενεργό συμμετοχή σε συλλογικές διαδικασίες για την από κοινού θέσπιση κανόνων οι οποίοι στη συνέχεια πρέπει να γίνονται σεβαστοί. Ασκεί στη διαχείριση της ελευθερίας, που δεν χαρίζεται αλλά παραχωρείται δικαιωματικά υπό τον απαράβατο όρο ότι η ελευθερία του ενός σταματά εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Νομιμοποιεί τη συλλογική δράση για την καταπολέμηση της κοινωνικής αδικίας.
Όσοι πιστεύουμε στη δημοκρατία, ένα τέτοιο σχολείο οραματιζόμαστε και χτίζουμε. Και παράλληλα αγωνιζόμαστε για το δικαίωμα αυτών που διαφωνούν να είναι πάντα ελεύθεροι να διατυπώνουν τη διαφωνία τους.
* Η Αναστασία Χατζηστεφάνου - Βαφέα είναι διευθύντρια στο Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης «Σχεδία»
