Του Χρύσανθου Δημ. Τάσση*
Η φιλελεύθερη θεώρηση για τη δημοκρατία καθώς και το δημοκρατικό κεκτημένο στη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη είναι το αποτέλεσμα του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Ωστόσο, η εξέλιξη δεν είναι γραμμική, αλλά αντιπροσωπεύει τις διεργασίες σε κάθε κοινωνία. Έτσι από την περιορισμένη δημοκρατία του 19ου αιώνα οδηγηθήκαμε στη σταδιακή επέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων στις αρχές του 20ού αιώνα με τη συμμαχία των φιλελεύθερων κομμάτων με την οργάνωση της εργατικής τάξης στις βιομηχανικές χώρες τα εργατικά σοσιαλιστικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Ωστόσο, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος κατέδειξε πως οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ δεν είναι ορθολογικές, όπως επίσης και η απόφαση των σοσιαλιστικών κομμάτων να συμμαχήσουν με τις εθνικές τους κυβερνήσεις και ουσιαστικά να απολέσουν τον διεθνιστικό τους χαρακτήρα και να οδηγηθούμε σε έναν καταστροφικό παγκόσμιο πόλεμο. Η μεταπολεμική κοινωνία χαρακτηρίστηκε από μεγάλη φτώχεια, οικονομική κρίση από τις διασπάσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων και τη γέννηση της κομμουνιστικής οικογένειας, με οδηγό την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία. Ωστόσο, η οικονομική κρίση, σε συνδυασμό με τις ανισορροπίες για τη διαχείρισή της, η φτώχεια, η ανεργία και η εξαθλίωση οδήγησαν στη νομιμοποίηση εκλογικά και πολιτικά του φασιστικού φαινομένου στην Ευρώπη. Η ιδεολογία του φασισμού δίνει έμφαση στην απαισιοδοξία για τη φύση του ανθρώπου, και η οργανωτική δομή του φασιστικού κόμματος παρότι έχει μαζική οργάνωση λειτουργεί εντελώς διαφορετικά από την οργανωτική του κόμματος μαζών, με αποκλειστικά στρατιωτικό χαρακτήρα. Ο φασισμός είναι ένα στάδιο του καπιταλισμού όταν η οικονομική και κοινωνική δομή δεν μπορεί να αναπαραχθεί, με αποτέλεσμα το ιδιωτικό κεφάλαιο να ενισχύεται μέσω του αυταρχισμού και της κρατικής συγκεντρωτικής δομής με εγγυητή και πειθάρχηση τα στρατιωτικού χαρακτήρα μέλη του φασιστικού κόμματος. Αντίθετα ο κομμουνισμός και φιλοσοφικά και πολιτικά και οργανωτικά είναι αντίθετος. Έχει μια θετική και αισιόδοξη αντίληψη για τον άνθρωπο, πιστεύει στην κοινωνική ισότητα και η μαζική οργανωτική δομή έχει πιο δημοκρατικά χαρακτηριστικά από τη δημοκρατική οργάνωση στις καπιταλιστικές χώρες στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Η ανάδειξη του φασισμού ταυτίστηκε και με έντονη αντι-κομμουνιστική ρητορική, και με την υποστήριξη ή την ανοχή των οικονομικών και πολιτικών ελίτ. Ας θυμηθούμε τον ισπανικό εμφύλιο, τον Μουσολίνι στην Ιταλία, τον εμφύλιο στη Γερμανία και την άνοδο του Χίτλερ, αλλά και την περίπτωση της Ελλάδας όπου ο Μεταξάς νομιμοποιήθηκε ως πρωθυπουργός μέσω του κοινοβουλίου με τις ψήφους φιλελεύθερου και λαϊκού κόμματος με την εξαίρεση του Παλλαϊκού Μετώπου (ΚΚΕ - Σοσιαλιστικό Κόμμα, Αγροτιστές) και 3 βουλευτών του αστικού πολιτικού κόσμου (ο Γ. Παπανδρέου, ο Κ. Βλαχοθανάσης και ο Α. Δενδρινός), και 4 αποχές. Το αποτέλεσμα της ανόδου του φασισμού ήταν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου η ΕΣΣΔ καθώς και τα εθνικά απελευθερωτικά κινήματα υπό την επιρροή των κομμουνιστικών δυνάμεων ήταν οι βασικότεροι σύμμαχοι των ΗΠΑ - Ηνωμένου Βασιλείου - Γαλλίας) στις επιχειρήσεις εναντίον της Χιτλερικής Γερμανίας. Μάλιστα, μετά το τέλος του Πολέμου συμφωνήθηκε από κοινού στη Γιάλτα «το μοίρασμα» του κόσμου. Επίσης, ο Ψυχρός Πόλεμος και η πόλωση που τον χαρακτήρισε «συνέβαλε» αποφασιστικά στην εξέλιξη των δυτικών κοινωνιών. Η πολυσυλλεκτική στρατηγική που υιοθέτησαν τόσο τα σοσιαλιστικά όσο και τα χριστιανοδημοκρατικά κόμματα για την οικοδόμηση μιας συναινετικής κοινωνίας είχε ως προϋπόθεση τη σημαντική ενίσχυση της εργατικής τάξης στον τομέα των πολιτικών δικαιωμάτων, των ατομικών δικαιωμάτων αλλά κυρίως των κοινωνικών δικαιωμάτων (υγεία, παιδεία, κοινωνική ασφάλιση, στέγαση, σταθερές εργασιακές σχέσεις) με την οικοδόμηση του κοινωνικού κράτους.
Επίσης, η ύπαρξη του αντίπαλου μπλοκ είχε ευεργετικές συνέπειες για τα πολιτικά δικαιώματα και τον φιλελευθερισμό στις ΗΠΑ. Οι αγώνες για το δικαίωμα της ψήφου του μαύρου πληθυσμού με τη στρατηγική για ενσωμάτωση διαμέσου της ενεργού συμμετοχής τους στον πρώτο και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν έφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ωστόσο, τα κινήματα της απο-αποικιοποίησης του 1950 και 1960 και ο ανταγωνισμός ΗΠΑ - ΕΣΣΔ για την πολιτική επιρροή στις νέες χώρες έδωσε ώθηση στο κίνημα των μαύρων Αμερικανών αλλά και συνειδητοποίηση από την πλευρά της πολιτικής ελίτ στις ΗΠΑ ότι το επιχείρημα της ΕΣΣΔ προς τις νέες χώρες ότι οι ΗΠΑ δεν δίνουν πολιτικά δικαιώματα στους μαύρους Αμερικανούς είχε βάση, με αποτέλεσμα ο Λύντον Τζόνσον με τη «Μεγάλη Κοινωνία» να δώσει το δικαίωμα της ψήφου. Επίσης, η έμφαση στον φιλελευθερισμό και στην κριτική σκέψη στα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ ως απόδειξη της δημοκρατίας και της ελευθερίας, αναπτύσσεται συγκριτικά με τη «μονολιθικότητα» των κομμουνιστικών καθεστώτων.
Με αυτή την ανάλυση φυσικά και δεν υποτιμώνται οι αντιφάσεις της πορείας του σταλινικού κομμουνισμού που κυριάρχησε στον εικοστό αιώνα από τον θάνατο του Λένιν το 1924 μέχρι την πτώση του τείχους στο Βερολίνο το 1989. Μια πρακτική που ήταν μακριά από τον διαφωτισμό, που έδινε έμφαση στον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό και όχι στην εσωκομματική δημοκρατία, με αποτέλεσμα τις εξορίες και την εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων αλλά και τις απροκάλυπτες παρεμβάσεις στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Το αποτέλεσμα αυτών των αντιφάσεων ήταν η απο-νομιμοποίηση του σταλινικού καθεστώτος από τη σοσιαλιστική Αριστερά στη Δύση, αλλά και από ένα μεγάλο κομμάτι της κομμουνιστικής Αριστεράς με την άνοδο του Ευρωκομμουνισμού και τελικά στην πτώση των καθεστώτων. Ωστόσο σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να ταυτίζουμε τον φασισμό, που είναι μια αντιδραστική ιδεολογία, με τον κομμουνισμό όπου είναι η παρέκκλιση ενός επαναστατικού κινήματος της εργατικής τάξης. Είναι σαν να ταυτίζουμε στη θεωρία του Αριστοτέλη τις «παρεκκλίσεις» των πολιτευμάτων (Τυραννία - Ολιγαρχία - Δημοκρατία) από την «ορθή» κατ’ αυτόν διάσταση (Βασιλεία - Αριστοκρατία - Πολιτεία αντίστοιχα) και να τις θεωρούμε το ίδιο. Αν γίνεται κάτι τέτοιο είναι τουλάχιστον αφελές και ανιστόρητο. Εξάλλου, στην ιστορία των κοινωνιών όλα τα καθεστώτα εμφανίζουν μη δημοκρατικές πρακτικές. Για παράδειγμα η Γαλλική Επανάσταση οδήγησε στην τρομοκρατία, η αστική δημοκρατία οδήγησε σε δυο παγκοσμίους πολέμους, ο ψυχρός πόλεμος στις ΗΠΑ οδήγησε στο καθεστώς του Μακάρθι και ο νεοφιλελευθερισμός παρείχε υποστήριξη σε δικτατορικά καθεστώτα όπως για παράδειγμα στη Χιλή του Πινοσέτ.
Στον δημόσιο διάλογο στη χώρα μας η πολιτική ρητορεία χαρακτηρίζεται από ακραίες ανιστόρητες ταυτίσεις του φασισμού και του κομμουνισμού οι οποίες «προσαρμόζονται» και εργαλειοποιούνται με προφανείς μικροκομματικούς σκοπούς. Ωστόσο θα πρέπει να υπάρξει ηθική και όρια στον δημόσιο διάλογο. Φυσικά και οφείλεται να ασκείται κριτική στην κυβέρνηση, είτε από τα δεξιά είτε από τα αριστερά, όπως και σε κάθε κυβέρνηση και σε κάθε αντιπολίτευση. Ωστόσο το πολιτικό πλαίσιο θα πρέπει να εστιάσει στη σχέση οικονομικής κρίσης και δημοκρατίας, στις σχέσεις εκπροσώπησης μεταξύ των κομμάτων και της κοινωνίας, στις σχέσεις λαϊκής κυριαρχίας/διακυβέρνησης/τεχνοκρατίας, δηλαδή στις σχέσεις μεταξύ κράτους, αγοράς, δημοκρατίας πολιτικών κομμάτων και κοινωνίας. Το σύγχρονο πλαίσιο φαίνεται να προάγει νέες κοινωνικές αντιφάσεις, νέες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις και γεωπολιτικές εξελίξεις που θέτουν ακόμα και ερωτηματικά για την αναγκαιότητα της ύπαρξης της ίδιας της μαζικής δημοκρατίας. Συζήτηση θα πρέπει να γίνει και για την πορεία της Ε.Ε. η οποία φαίνεται να μην μπορεί να προάγει ένα κοινό ευρωπαϊκό όραμα που να βασίζεται στο ευρωπαϊκό κεκτημένο. Να αναλύσουμε το πώς η οικονομική κρίση φαίνεται πως οδηγεί σε νέα κοινωνικά αδιέξοδα τα οποία συμπυκνώνονται με την άνοδο νεοφασιστικών κινημάτων στην Ευρώπη αλλά και στις ΗΠΑ και να οικοδομήσουμε ένα κοινό μέτωπο ενάντια στον φασισμό αλλά και στις πολιτικές που τον προάγουν. Η εργαλειοποίηση όμως των εννοιών συσκοτίζει τον πολιτικό διάλογο, οδηγεί σε ακραίες - ανιστόρητες αναλύσεις οι οποίες ουσιαστικά περιχαρακώνονται σε παράλληλους μονολόγους. Μια εξέλιξη που είναι αντίθετη από τη δημοκρατική παράδοση του διαφωτισμού και που μας οδηγεί στην απώλεια του δημοκρατικού και του φιλελεύθερου κεκτημένου της ανεκτικότητας στη διαφορετική άποψη, και θέτει τελικά σε κίνδυνο την ίδια τη δημοκρατία.
* Ο Χρύσανθος Τάσσης είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
