Το «κρύο της Τραπεζούντας», πέρα από εικαστικό ποίημα, είναι μια ταινία στην οποία μπορείς να συγχωρέσεις τις χασμωδίες ή τον αφηγηματικό πλατειασμό. Το τουρκικό έργο με έκανε να θυμηθώ τη βουκολική ορεινή επαρχία της δεκαετίας του 1960, να θαυμάσω τη βρεγμένη, χωματένια αθλιότητα ενός απόλυτου κοινωνικού και πολιτισμικού τέλματος.
Βγήκα από το σινεμά συγκινημένος και κουρασμένος. Χρειαζόμουν κάτι που θα με ισορροπήσει. Στο σπίτι είδα για πολλοστή φορά το "Grande Bellezza" του Πάολο Σορεντίνο. Από την αρχαϊκή λάσπη της δυνατής ταινίας του Μουσταφά Καρά στο υψηλής αισθητικής μεταφελινικό ρωμαϊκό αδιέξοδο. Από τον πάμφτωχο Μεχμέτ, στον μαστρογιαννικό συγγραφέα που υποδύεται εξαιρετικά ο Τόνι Σεβίλο. Οι δύο ταινίες σαν να συμβόλιζαν όλα τα ιδεολογικά διλήμματα που βασάνισαν την Ελλάδα πολλές δεκαετίες (και εξακολουθούν να τη βασανίζουν μεταμφιεσμένα και τραχιά).
Η αλήθεια είναι ότι το κέντρο των συλλογικών μας προτύπων μετατοπίστηκε σταδιακά από την Ανατολή στη Δύση, ιδίως τα τελευταία χρόνια με τις ολυμπιακές και χρηματιστηριακές φαντασιώσεις του ιδιότυπου ελληνικού παρακαπιταλισμού. Σιγά - σιγά έπαυε η ταύτιση με τις ζεϊμπέκικες κοιλιές και τη χαμηλοστήθα λεβεντιά του 1980 και αντικαταστάθηκε από την γκριζόμαλλη, ένρινη και μύξα πολιτική ορθότητα του 1990 και εντεύθεν. Εν τούτοις κανένα από τα δύο ηγεμονικά, αλληλοδιάδοχα κοσμο-μοντέλα στα οποία τραμπαλίζεται η χώρα μας δεν εικονογραφείται ούτε στο «Κρύο της Τραπεζούντας» ούτε στην «Τέλεια Ομορφιά». Πρώτα - πρώτα γιατί ο κινηματογράφος και η τέχνη εν γένει συστήνει τόπο, δεν εικονογραφεί τοπίο. Αλλά κυρίως γιατί μάλλον στοιχειώνουν μέσα μου η γενιά του 1930 και οι ερμηνευτικές αποθέσεις της ή έστω γιατί μεγαλώνοντας θυμάμαι ό,τι θέλω, ακατάστατα και θολά. Σαν να «εκβιάζω» τα δύο φιλμ να πολωθούν. Σαν να εκβιάζω τον εαυτό μου να ομολογήσει ότι προτιμά τη μεσήλικη κατάθλιψη της Ρώμης από τη μούχλα της ανατολικής Τουρκίας. Ίσως πάλι μοιάζει η φάση που περνώ με αυτή του ήρωα του Σορεντίνο και δεν θέλω να θυμάμαι τους αγρότες που έσκαβαν, που έκοβαν ξύλα, που είχαν τα χέρια χαρακωμένα με ρόζους και δυνατό γήρας, σαν τον γέρο αγρότη του Βαν Γκογκ.
Δεν θέλω να με παραστήσει ο Μεχμέτ, αλλά ο ήρωας του Σορεντίνο. Γιατί εν τέλει συναντάς με κάθε πρόφαση, με κάθε αφορμή, τον εαυτό σου. Όχι όπως είσαι τώρα δα, αλλά όπως διαρκείς, όπως ανακεφαλαιώνεσαι. Όπως κληροδοτείς τον εαυτό σου στον επόμενο και συνεχόμενο και ασυνεχή αντάπτορά σου. Πάντα με παίρνει ο ύπνος στην οθόνη, έτσι αναγκάζομαι να παίζω ξανά και ξανά την ίδια ταινία γιατί κάτι έχασα, κάτι δεν είδα, κάτι ξέφυγε, στούκαρε στα κλειστά βλέφαρα. Τα πολλά τελευταία χρόνια, με τη μελαγχολία και τα αδιέξοδα, ξαναβλέπω τις ίδιες και τις ίδιες ταινίες. Φυσικά δεν είμαι σίγουρος για την κριτική ψυχραιμία μου. Το «Χάος» των Ταβιάνι το έχω δει ίσως 20 φορές γιατί ειδικά ο «Επίλογος» που γυρνάει ο Πιραντέλο στην πατρίδα του μου θυμίζει την επιστροφή μου στο Καρλόβασι. Τον «Θάνατο στη Βενετία» του Βισκόντι τον έχω δει άλλες τόσες. Το «Ταξίδι στα Κύθηρα», παρ' όλο που ο Μικελίδης το είχε θεωρήσει ως μεταβατική φάση του Αγγελόπουλου, επίσης το έχω δει άπειρες φορές. Το ίδιο συμβαίνει με τη "La Strada", αλλά και την «Dolce Vita» του Φελίνι, τη «Νύχτα» του Αντονιόνι, τη «Θυσία» του Ταρκόσφκι. Τελευταία έχει τρυπώσει στο συγκινημένο γούστο μου το «Νεμπράσκα» του Αλεξάντερ Πέιν, «Το νησί των καταραμένων» του Σκορσέζε.
Όλα έχουν κάτι από τη ζωή μου, από τους χώρους όπου έζησα, όλα συστήνουν πιο σύνθετα διλήμματα, που διασπούν τους ευδιάκριτους πόλους που κληροδότησαν σε όλη την πνευματική Ελλάδα οι θεωρησιακές, ιδεολογικές σχοινοβασίες και τα φίλτρα της Αριστεράς. Αλλά στο τέλος αυτό που οργανώνει αναγνώσεις, γλώσσες και αμφιβολίες είναι οι χώροι όπου έζησες, οι χώροι που ξαναζούν τους ανθρώπους, τους κατοίκους των ονείρων και των σκοτεινών σκέψεων.
