Της Σοφί Βανίς*
Στη φανταστική «Αλφαβίλ» που ο Ζαν Λυκ Γκοντάρ δημιούργησε το 1965, ο καθηγητής Φον Μπράουν, πανίσχυρος άρχοντας της πόλης, καταστρέφει τα συναισθήματα. Ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, ο Άλφα 60, ελέγχει όλη την πόλη. Ο Λεμί, μυστικός πράκτορας, αναλαμβάνει «την καταστροφή του και τη σωτηρία αυτών που θρηνούν».
Μα, ποιοι θρηνούν σήμερα; Μια νεαρή σπουδάστρια νοσηλευτικής σε μια κλινική για ηλικιωμένους κάποιου προαστίου του Παρισιού όπου οι προϊστάμενοί της, αντί να της διδάσκουν μεθόδους φροντίδας, της καθιστούν σαφές με επιθετικό τρόπο ότι είναι κατώτερή τους. Μια νεαρή Αφροαμερικανή ακτιβίστρια που ακούει τον Τραμπ να λέει ότι οι ζωές των μαύρων μετράνε μόνο στην Αφρική. Ένα παιδί από την Ερυθραία που ζει με τον φόβο -από τον οποίο ενίοτε καταρρέει- γιατί ξέρει, στα δεκάξι του, ότι σύμφωνα με τις συνθήκες του Δουβλίνου οι γαλλικές αρχές έχουν το δικαίωμα να τον ξαναστείλουν στην Ιταλία, όπου είχε υποβάλει αίτηση ασύλου στην Ευρώπη όταν έφτασε στην ακτή της Λαμπεντούζα...
Κατώτεροι, ανεπιθύμητοι, απόκληροι, θρηνούν και χάνουν την εμπιστοσύνη τους στον κόσμο. Αλλά αυτή η απώλεια, που η Χάνα Άρεντ έχει περιγράψει με ακρίβεια για τους απάτρηδες, αφορά τώρα έναν τεράστιο αριθμό ανθρώπων που θεωρούν ότι η ζωή δεν είναι πλέον προσβάσιμη, όμως πρέπει να επιβιώσουν και, ενδεχομένως, να υπομείνουν τις σχέσεις κυριαρχίας που τους επιβάλλονται, στωικά και χωρίς δάκρυα.
Σύμφωνα με τον Σεν Ζυστ, η εικόνα του εμφυλίου εμφανίζεται παντού όταν υπάρχουν δυνάμεις που λειτουργούν σκόπιμα ή ντε φάκτο, προκαλώντας την κατάλυση των κοινωνικών δεσμών και των σχέσεων εμπιστοσύνης. Υπό τις συνθήκες αυτές, η πολιτεία χάνει τη συνοχή της. Δεν υπάρχει πλέον καθεστώς οικειότητας. Απέναντι σε αυτό, πρέπει να δρούμε συλλογικά, όπως θα δρούσαμε απέναντι σε έναν κίνδυνο, σε μια παγίδα που στήθηκε επιμελώς και κατόπιν στρατηγικού σχεδιασμού.
Σε μια τέτοια συνθήκη, κυρίαρχος είναι ο πόλεμος όλων εναντίον όλων, ή εμφύλιος, ένα καθημερινό αντάρτικο χωρίς μέτωπο και με δόλια όπλα. Όμως, χωρίς την εμπιστοσύνη μεταξύ τους, οι άνθρωποι το βάζουν στα πόδια και δεν μπορούν να νιώσουν ελεύθεροι, γιατί θεωρούν ότι οι άλλοι είναι εμπόδια για την ελευθερία τους.
Ο εμφύλιος δεν είναι η αντιπαράθεση δύο στρατοπέδων καθορισμένων και ορατών. Είναι ένα καθεστώς πολέμου που υπονομεύει τον πολιτισμό, ένα καθεστώς πολέμου που απαρνείται την ιδέα ότι η ελευθερία μπορεί να υπάρξει μόνο μέσα από την αμοιβαιότητα. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του εμφυλίου είναι η εξαφάνιση της πρόσληψης της ελευθερίας ως αμοιβαιότητας, πάνω στην οποία στηρίζεται η επανάσταση.
Ο εμφύλιος θα μπορούσε, επομένως, να προσλάβει έναν διευρυμένο ορισμό: το σύνολο των κοινωνικών και πολιτικών πρακτικών που καταλύουν την ελευθερία ως αμοιβαιότητα, ως προϋπόθεση για την ισότητα και οδηγούν σε πόλεμο, δηλαδή σε μια συνθήκη συσχετισμών δύναμης και όχι δικαίου.
Την άνοιξη του έτους ΙΙ1, ο Σεν Ζυστ αντιλαμβάνεται ότι το πιο αποτελεσματικό όπλο σε αυτόν τον πόλεμο είναι η εξάλειψη της ευαισθησίας των ανθρώπων, της δυνατότητας που έχουν να αγανακτούν, να ξεσηκώνονται, να αντιστέκονται.
Όταν καθιστούμε τους πολίτες απαθείς, αδιάφορους, κουρασμένους, στην ουσία δολοφονούμε την πολιτεία. Επομένως, το «έγκλημα» και η «διαστροφή» -κατά το λεξιλόγιο του έτους ΙΙ- μπορούν να κυριαρχήσουν χωρίς περιορισμούς. «Η ανηθικότητα είναι ένα είδος φεντεραλισμού, κάνει τους ανθρώπους να θυσιάζουν, για το προσωπικό τους όφελος, όλους τους ομοίους τους και, καθώς ο καθένας αναζητά μόνο την προσωπική του ευτυχία, τον απασχολεί ελάχιστα αν ο διπλανός του είναι ευτυχισμένος ή ελεύθερος» γράφει ο Σεν Ζυστ το 1794. «Τι αναζητούν όσοι δεν επιθυμούν ούτε την αρετή ούτε τον τρόμο;» ερωτά. Η απάντηση είναι: «τη διαφθορά».
Όμως, αυτό που καταλύει τους κοινωνικούς δεσμούς και την εμπιστοσύνη απορρέει, κατά τον Σεν Ζυστ, από τις οικονομικές σχέσεις. Από τον Μοντεσκιέ και μετά, ο αμφίσημος ρόλος του εμπορίου μπορεί να οδηγήσει στην εγκατάλειψη των ηθικών αξιών χάρη στις οποίες γινόμαστε λιγότερο άκαμπτοι κατά τη διεκδίκηση των συμφερόντων μας και μπορούμε, ενίοτε, και να τα απαρνηθούμε προς όφελος των συμφερόντων των άλλων. Οι εμπορικές σχέσεις, που ο Σεν Ζυστ αποκαλεί συμβάσεις, «έκαναν τον άνθρωπο αντικείμενο εμπορίου, εκείνος εμπορεύθηκε τον εαυτό του και η τιμή του ανθρώπου καθορίστηκε από την τιμή των πραγμάτων. Επομένως, είναι βέβαιο ότι, επειδή τα πράγματα δεν έχουν την ίδια αξία και στην αντίληψη των αστών ο άνθρωπος συγχέεται με το πράγμα, οι άνθρωποι έγιναν άνισοι μεταξύ τους στον βαθμό που και τα πράγματα είναι άνισα μεταξύ τους». Από τότε που το εμπόριο ανθρώπων αποτέλεσε αντικείμενο συναλλαγής, τα φυσικά συναισθήματα της κοινωνικότητας υποχώρησαν, σε όφελος των σχέσεων εξουσίας.
Θα λέγαμε, χρησιμοποιώντας ένα πρωθύστερο σχήμα, ότι ο Σεν Ζυστ αντιγράφει τον Φουκώ και ανησυχεί για την εξαφάνιση της κοινωνίας. Η απάθεια και η απομόνωση, σύμφωνα με τον Σεν Ζυστ, δεν είναι συνώνυμα της ανεξαρτησίας, γιατί η ανεξαρτησία δεν εμποδίζει τους ανθρώπους, οι οποίοι διαθέτουν εκ φύσεως συναισθήματα, να επιδιώκουν να κάνουν σχέσεις. Τα συναισθήματα συνιστούν, επομένως, μια μορφή νομίσματος, εφόσον επιτρέπουν την κυκλοφορία, όχι εμπορικών αγαθών αλλά ανθρώπων. Να, λοιπόν, για άλλη μια φορά γιατί «πρέπει να σώσουμε αυτούς που θρηνούν».
Μετάφραση: Καλλιόπη Αλεξοπούλου
1 ΣτΜ: Στη δεύτερη φάση της Γαλλικής Επανάστασης (Σεπτέμβριος 1792 - Ιούλιος 1794) εγκαθιδρύθηκε, για πρώτη φορά στην Ευρώπη, το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας. Επίσης, υιοθετήθηκε νέο ημερολόγιο. Το έτος I της Δημοκρατίας ήταν το 1793.
* Η Σοφί Βανίς (Sophie Wahnich) είναι διευθύντρια ερευνών στο τμήμα Ιστορίας και Πολιτικών Επιστημών του CNRS, τμήμα Transformations radicales des mondes contemporains (Ριζικοί Μετασχηματισμοί των σύγχρονων κόσμων) της Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS). Στο παραπάνω άρθρο συνεισέφεραν επίσης οι: Σερζ Γκρουζινσκί, Ζοάν Καπουτό και Λορ Μιρά. Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Liberation (8.2.2017)
