Η πολιτική ανυπακοή έχει βαθιές ιστορικές ρίζες. Εξετάζοντας κάποιες κλασικές περιπτώσεις, είναι δυνατόν να συναχθούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της. Υπ' αυτό το πρίσμα μπορούμε να καταλήξουμε σε ένα γενικότερο συμπέρασμα, από το οποίο θα προκύψει η μορφή που θα πρέπει να πάρει σήμερα η πολιτική ανυπακοή.
Η μυθολογία δίνει το πρώτο παράδειγμα. Ο Προμηθέας αποφάσισε να γνωρίσει στον άνθρωπο τη χρήση της φωτιάς. Πράγματι, επειδή πίστευε ότι η φωτιά ήταν απαραίτητη για την ανθρώπινη ζωή, αρνήθηκε να υποταχθεί στην εντολή του Δία, κάτι που φυσικά του στοίχισε την «αιώνια» τιμωρία του.
Μια ακόμα κορυφαία περίπτωση ήταν αυτή της Αντιγόνης. Ο Κρέοντας χαρακτήρισε τον νεκρό Πολυνείκη, αδελφό της Αντιγόνης, εχθρό της πατρίδας, γι' αυτό και απαγόρευσε την ταφή του. Το δίλημμα που τέθηκε έμοιαζε ανυπέρβλητο. Οφείλουμε να υπακούμε στον νόμο όσο σκληρός και εάν είναι, αφήνοντας άθαφτους τους νεκρούς; Η απάντηση της Αντιγόνης ήταν αρνητική. Δεν μπορείς να υπακούς στον άδικο νόμο γιατί πάνω από αυτόν στέκει το δίκαιο στο οποίο ο κάθε άνθρωπος οφείλει υπακοή.
Εκτός αυτών, υπάρχει και το αντιπαράδειγμα από την αρχαιοελληνική παράδοση. Ο Σωκράτης καταδικάζεται σε θάνατο από την Πολιτεία. Οι μαθητές του τού προτείνουν να δραπετεύσει. Η φυγή του θα ήταν μια πράξη αμφισβήτησης της πολιτειακής απόφασης. Ο Σωκράτης αρνείται θεωρώντας ότι έτσι θα υπονόμευε την ίδια τη διδασκαλία του. Η αποδοχή της θανατικής ποινής δεν ήταν υπακοή στον άδικο νόμο, αλλά στο δίκαιο που πίστευε ο ίδιος και δίδασκε με πάθος.
Πρώτα συμπεράσματα:
* Κατ' αρχήν αναφερθήκαμε σε άτομα που, αν και έδρασαν μεμονωμένα, εντούτοις οι πράξεις τους δεν συνδέθηκαν με τη διευθέτηση του προσωπικού αλλά με μια γενικότερη, φιλοσοφική προσέγγιση των κοινωνικών αξιών. Με πανανθρώπινες αξίες. Γι’ αυτό και οι αποφάσεις τους ενάντια στον νόμο και τη βούληση της εξουσίας, ήταν πράξεις ταυτόχρονα πολιτικής ανυπακοής και δικαιοσύνης.
* Προσοχή! Η σύγκρουσή τους δεν είναι με τον νόμο, αλλά με τον άδικο νόμο. Ο νόμος δεν είναι ούτε «εκ Θεού» ούτε αντικειμενικός. Εκφράζει τη βούληση της εκάστοτε εξουσίας που αντανακλά τον συσχετισμό των κυρίαρχων πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δυνάμεων. Γι' αυτό πολλές φορές παραβιάζει τα δικαιώματα της κοινωνικής πλειοψηφίας προς όφελος των συμφερόντων της κυρίαρχης ελίτ.
* Τα άτομα αυτά δεν αμφισβήτησαν την εξουσία καταφεύγοντας στη χρήση βίας, αλλά με πράξεις που σέβονταν την ανθρώπινη ύπαρξη, αναδεικνύοντας τη δικαιοσύνη ως υπέρτατη αξία. Ακόμα και όταν αυτό στρεφόταν ενάντια στην ίδια τους τη ζωή. Όμως σε αυτό ακριβώς το στοιχείο προσδιορίζεται η ισχυροποίηση της πράξης τους. Η πρόοδος δεν προσδιορίζεται από την αύξηση των υλικών αγαθών, αλλά από την αξιοπρέπεια, την αλληλεγγύη, τη δικαιοσύνη και την πολιτική ισότητα.
Τα επόμενα δύο παραδείγματα ολοκληρώνουν την εικόνα της αντίστασης και της ανυπακοής ενάντια στον άδικο νόμο.
Το πρώτο αναφέρεται στη δράση του Ινδού ηγέτη Μαχάτμα Γκάντι. Ο Γκάντι εναντιώθηκε στο αποικιακό καθεστώς των Βρετανών, με στόχο την ανεξαρτησία της χώρας του. Μάλιστα, το κυρίαρχο στοιχείο του αγώνα του ήταν η παθητική αντίσταση. Ήτοι ο αγώνας ανεξαρτησίας χωρίς τη χρήση βίας.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι αυτό του ανθρώπου που σήμερα η μνήμη του τιμάται διεθνώς: του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο οποίος επεδίωξε να καταρρίψει τους ρατσιστικούς νόμους που αναπαρήγαν τις κοινωνικές διακρίσεις και συρρίκνωναν τα πολιτικά δικαιώματα όσων θεωρούνταν «παιδιά ενός κατώτερου Θεού».
Ο Κινγκ δραστηριοποιήθηκε στο πλαίσιο του λαϊκού κινήματος επεκτείνοντας και ισχυροποιώντας τον κινηματικό, πολιτικό αγώνα χειραφέτησης των καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων. Επίσης ενεπλάκη και στο φιλειρηνικό κίνημα, αντιδρώντας δυναμικά στον άδικο και με δραματικές επιπτώσεις για την αμερικανική κοινωνία πόλεμο του Βιετνάμ.
Τέλος, θεωρούσε ότι το κίνημα θα έπρεπε να στραφεί κατά της φτώχειας και οικονομικής ανισότητας. Όμως, η «επανάσταση των αξιών» που προέτασσε δεν υλοποιήθηκε ποτέ, καθώς δολοφονήθηκε στα 39 του χρόνια.
* Ο Νίκος Λιούσης είναι οικονομολόγος - συγγραφέας, μέλος του Δ.Σ. του Παρατηρητηρίου Διεθνών Οργανισμών και Παγκοσμιοποίησης
