Η σημερινή 12η Ιανουαρίου είναι μια μέρα ορόσημο για το Κυπριακό, μια μέρα που μπορεί να περάσει στην ιστορία του μαρτυρικού νησιού είτε ως η επίσημη έναρξη της πολυπόθητης επίλυσης ενός ζητήματος που κρατάει δεκαετίες είτε ως μια ακόμη χαμένη ευκαιρία. Πρωτίστως για τους κατοίκους της Κύπρου. Και για τις γυναίκες, Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες, που παρουσιάζουν η Βασιλική Κατριβάνου και η Μπούζρα Αζούζ στο ντοκιμαντέρ που προσφέρει σήμερα η “Αυγή”.
* Πώς ξεκινήσατε να κάνετε την ταινία, ποια ήταν η διαδικασία της δημιουργίας της;
Η ταινία αρχικά ήταν η μεταπτυχιακή μου εργασία, στην Επίλυση Συγκρούσεων, στο Portland State University, στις ΗΠΑ. Πηγαίνοντας αρκετά παλιότερα, θυμάμαι ότι, παιδί, έβλεπα συνεχώς το ίδιο όνειρο: ότι εγώ είμαι μια στρατιά Ελλήνων που μάχομαι ενάντια σε ένα ασκέρι «εξαγριωμένων και βάρβαρων Τούρκων». Ο Γιουνγκ λέει ότι τα επαναλαμβανόμενα παιδικά όνειρα δείχνουν ένα βασικό μοτίβο για τη μετέπειτα ζωή μας και ότι στο όνειρο δεν ταυτιζόμαστε με ένα κομμάτι, αλλά είμαστε όλα μαζί τα στοιχεία του, καθώς και η διαδικασία, ο χορός της σχέσης ανάμεσα σ’ αυτά.
Το 2004 λοιπόν, στην πορεία προς το δημοψήφισμα, αποφάσισα να κάνω μια ταινία για την προσπάθεια επανένωσης Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων. Το θέμα με ενδιέφερε στο πλαίσιο των σπουδών μου, της επίλυσης συγκρούσεων, αλλά και της συνύπαρξης των δύο κομματιών των παιδικών μου ονείρων (εγώ και οι Τούρκοι). Φτάνοντας στην Κύπρο, διαπίστωσα ότι ενώ ήταν πολλές οι γυναίκες ακτιβίστριες, στον δημόσιο διάλογο κυριαρχούσαν οι άντρες· θέλησα να ακούσω τις διαφορετικές γυναικείες φωνές, τις κρυμμένες ιστορίες. Η ταινία έγινε σε συνεργασία με μια ομάδα Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων γυναικών. Δούλεψα μαζί τους τέσσερα χρόνια, ανάμεσα σε Κύπρο, Ελλάδα και Αμερική: τους έδειχνα το υλικό, συζητούσαμε αν τις εκφράζει, τι αλλαγές χρειάζονται κ.ο.κ. Ήθελα οι γυναίκες να νιώσουν φορείς και δημιουργοί της. Την ταινία την κάναμε μαζί με την Ιρακινή σκηνοθέτιδα και φίλη Μπούσρα Αζούζ. Μόλις είδε το πρώτο υλικό, συγκινήθηκε και κάτι μέσα της συνδυάστηκε με τον πόλεμο στο Ιράκ, τη Μέση Ανατολή και τις γυναίκες εκεί.
* Τι μάθατε κάνοντας την ταινία, τι άλλαξε στη σκέψη σας;
Νομίζω ότι αλλάξαμε όλοι και όλες όσοι εμπλακήκαμε στη δημιουργία της ταινίας. Ένα παράδειγμα: Αρχικά, η κεντρική μου ηρωίδα ήταν μια Ελληνοκύπρια που επισκέπτεται το σπίτι της, το οποίο αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το 1974. Όταν έδειξα το υλικό στις γυναίκες, οι Τουρκοκύπριες μού είπαν: «Άλλη μια ταινία φτιαγμένη από Ελληνίδα». «Μα», τους απάντησα, «έχει πολύ περισσότερες συνεντεύξεις με Τουρκοκύπριες». «Ναι, αλλά η παρουσία της Μαρίας είναι πολύ έντονη, σε κερδίζει, αυτό είναι που μένει». Έτσι προστέθηκε το γύρισμα με τη Ζεχρά, Τουρκοκύπρια, που επισκέπτεται το σπίτι της στη Λάρνακα, από όπου αναγκάστηκε να φύγει το 1974. Κατάλαβα, έτσι, ότι η πλειοψηφία δεν μπορεί να εκπροσωπήσει την εμπειρία της μειοψηφίας, τον κοινό πόνο της προσφυγιάς.
Τα παιδιά, και στις δύο πλευρές, έλεγαν ότι φαντάζονταν τον «άλλο» με «κέρατα και ουρές» - επί λέξει. Όταν όμως άνοιξαν τα τσεκ πόιντ, έλεγαν στις δασκάλες τους: «Κυρία, είναι σαν κι εμάς!». Μια Τουρκοκύπρια είπε: «Όταν άνοιξαν τα σύνορα, ήταν σαν να άνοιξε ο κόσμος όλος!».
Κάποιοι Ελληνοκύπριοι φοιτητές μού είπαν ότι έχουν φίλους Τουρκοκύπριους στο Facebook, αλλά δεν περνάνε στα Κατεχόμενα, γιατί φοβούνται μην προδώσουν τη μνήμη των γονιών και των παππούδων τους κι ότι αισθάνονται εγκλωβισμένοι σ’ αυτό.
Συνειδητοποίησα, λοιπόν, ότι το τραύμα και στις δύο κοινότητες έχει παγώσει όλα αυτά τα χρόνια. Κι έτσι, πέρα από τα θεσμικά μέτρα, χρειάζεται η επαφή των ανθρώπων σε διάφορα πλαίσια, για να δουλευτεί το τραύμα, η καχυποψία, το τι σημαίνει το «μαζί» και το όραμα της συνύπαρξης.
* Η ταινία έχει προβληθεί σε Κύπρο, Ελλάδα, Τουρκία, Παλαιστίνη, Ισραήλ, ΗΠΑ, Αγγλία, Μεξικό. Τι έχετε αποκομίσει από τις προβολές αυτές;
Θα απαντήσω με μερικά παραδείγματα. Στην Κύπρο, οι άνθρωποι κάθονταν ώρες μετά την προβολή, να πουν τις ιστορίες τους και να ρωτήσουν τους άλλους πώς νιώθουν. Ρωτούσαν οι Ελληνοκύπριοι τους Τουρκοκύπριους, και το αντίστροφο, πώς βίωσαν το 1963 και το 1974, τι αισθάνονται για τα σπίτια που έχασαν, τι σκέφτονται για την επιστροφή των περιουσιών, τι είναι το πιο σημαντικό σήμερα για κάθε κοινότητα.
Στην Παλαιστίνη και το Ισραήλ, μας έλεγαν ότι το να βλέπουν τη σύγκρουση κάπου αλλού και όχι μόνο στον τόπο τους, τους έδινε την απαιτούμενη απόσταση για να σκεφτούν τη δική τους κατάσταση με διαφορετικό τρόπο: να μην αισθάνονται ότι μόνο αυτοί βιώνουν τόσο δύσκολες, τραγικές καταστάσεις. Συγχρόνως, ταυτίζονταν και πρόβαλλαν τις δικές τους εμπειρίες: όταν, λ.χ., οι Κύπριες μίλαγαν για τσεκ πόιντ, Παλαιστίνιοι και Ισραηλινοί σκέφτονταν τα δικά τους, που βέβαια είναι πολύ πιο σκληρά. Θυμάμαι μια προβολή στην Παλαιστίνη. Στη συζήτηση κυριαρχούσαν οι καταγγελίες και οι πολύ πολιτικές τοποθετήσεις, καθώς όσοι και όσες έπαιρναν τον λόγο αισθάνονταν ότι έπρεπε να μας παρουσιάσουν τη θέση τους, το δίκιο τους. Μετά όμως, σε πιο στενό κύκλο, ένας Παλαιστίνιος μας είπε ότι η κόρη έκανε μεταμόσχευση, και το νεφρό (με τη σύμφωνη γνώμη του ιμάμη) το έδωσε ένας Ισραηλινός, το παιδί του σώθηκε κι αυτός τον ευγνωμονεί για πάντα.
* Το ντοκιμαντέρ είναι γυρισμένο το 2004. Διατηρεί την επικαιρότητά του σήμερα, που γίνεται μια νέα προσπάθεια για επίλυση του Κυπριακού;
Θα χαρώ ιδιαίτερα αν πολύ γρήγορα το ντοκιμαντέρ γίνει ανεπίκαιρο. Αν όλα αυτά για τα οποία μιλάει (το αδούλευτο τραύμα, η εμπειρία του χωρισμού και η προσμονή της επανένωσης) αφορούν πια τους ιστορικούς και τους μελετητές. Σήμερα όμως είναι ακόμα ζωντανά, μαζί με την ανάγκη της λύσης.
* Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις στην Κύπρο δείχνουν ότι αφενός είναι μοιρασμένες οι προσδοκίες ότι θα βρεθεί λύση (και ισχυρές οι αμφιβολίες εάν θα λειτουργήσει), αφετέρου παραμένει έντονη η επιθυμία της λύσης. Θα τολμούσατε μια πρόβλεψη; Ποια λύση θα μείωνε τις αμφιβολίες για τη βιωσιμότητά της;
Θα προτιμούσα να μην κάνω προβλέψεις ούτε να πω ποια λύση θα μείωνε τις αμφιβολίες. Γιατί οι αμφιβολίες δεν είναι κάτι αντικειμενικό· καλλιεργούνται από πολιτικές δυνάμεις, μέσα ενημέρωσης κ.ο.κ. και τροφοδοτούνται, βαθύτερα, από φόβους, ιδεολογικές στάσεις κ.λπ. Έτσι, αντί για προβλέψεις, θέλω να κάνουμε ό,τι περισσότερο μπορούμε για να βρεθεί λύση. Σήμερα. Γιατί τώρα είναι η στιγμή. Κάθε χρόνος και ευκαιρία που χάνεται εμπεδώνουν τη μη λύση και τη διχοτόμηση. Αν είχε εφαρμοστεί το Σχέδιο Ανάν, τώρα θα έφευγαν τα τελευταία τουρκικά στρατεύματα.
Έχουμε διανύσει πολύ δρόμο, έχουν καλλιεργηθεί σχέσεις Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, στα συνδικάτα, σε κοινές πρωτοβουλίες. Και, ασφαλώς, ο λόγος και η απόφαση ανήκει στους Ελληνοκύπριους και τους Τουρκοκύπριους, όχι στις «μητέρες πατρίδες».
Η Βασιλική Κατριβάνου είναι ψυχοθεραπεύτρια και πρώην βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ
