Οι Έλληνες βρέθηκαν απέναντι στο χάος. Δεν τους παρεδόθη ο κόσμος σε τάξη δημιουργημένος σε επτά ημέρες, ούτε πήραν τις δέκα εντολές από τον θεό τους, για να ρυθμίσουν τη ζωή τους. Έπρεπε μόνοι τους να δώσουν νόημα στη ζωή, δημιουργώντας εκ του μηδενός έννοιες και αξίες, το δικό τους φαντασιακό, για να υπάρχουν. Ο Όμηρος, με τον Αχιλλέα, δημιουργεί την ανδρεία ως νόημα ύπαρξης. Ο Αχιλλέας ξέρει ότι στον Κάτω Κόσμο των σκιών η ζωή είναι άθλια, αλλά είναι προτιμότερη από μια ζωή χωρίς ανδρεία. Προτιμάει να εκτεθεί στον κίνδυνο του θανάτου παρά να ζήσει με την ντροπή της δειλίας. Έτσι, νοηματοδοτεί τη ζωή και τον θάνατο. Ο Αίαντας, στην τραγωδία του Σοφοκλή, αποφασίζει να αυτοκτονήσει γιατί δεν αντέχει την αδικία και την προσβολή που του κάνουν οι Ατρείδες. Μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, έπρεπε να πάρει τα όπλα του, που τα δικαιούνταν ως ο δεύτερος πιο γενναίος άντρας των Ελλήνων. Σ' αυτόν θα τα έδινε ο ημίθεος.
Εδώ έχουμε δύο πράγματα που νοηματοδοτούν τη ζωή. Την αναγνώριση της ανδρείας του Αίαντα και το αίσθημα της δικαιοσύνης. Προσβάλλονται και τα δύο, και η ζωή χάνει το νόημά της. Στη δεύτερη ραψωδία ο Όμηρος προβάλλει τις αξίες του πράου σοφού ανθρώπου που νόον έγνω. Είναι μια μετάβαση που ολοκληρώνει τον ελληνικό κόσμο.
Ας έρθουμε όμως στο σήμερα, γιατί θέλω να υποστηρίξω ότι οι έννοιες και τα νοήματα υφέρπουν στην καθημερινή ζωή, περνούν δίπλα μας, ζούμε μ' αυτά και δεν τα καταλαβαίνουμε. Ας αποκωδικοποιήσουμε ένα ρεμπέτικο τραγουδάκι: "Όλοι οι ρεμπέτες του ντουνιά εμένα μ' αγαπούνε. Όλοι σαν μ' αντικρίσουνε θυσία θα γενούνε. Εγώ φτωχός γεννήθηκα, τον κόσμο έχω γυρίσει (ή γνωρίσει) μέσα από τα φύλλα της καρδιάς εγώ έχω μαρτυρήσει".
Τι λέει το τραγούδι; Όλοι οι ρεμπέτες μ' αγαπούνε. Γιατί; Γιατί φέρω αξίες και ζω με τις αξίες και τα νοήματα που αναγνωρίζουν και ζουν κι εκείνοι. Η ταυτότητά μου είναι αναγνωρισμένη από την κοινωνία τους, κι επειδή ανταποκρίνομαι στο νόημα ζωής τους, γίνονται θυσία. Εγώ φτωχός γεννήθηκα και εξαιτίας της φτώχειας μου μπήκα στην περιπέτεια και γνώρισα τον κόσμο. Και νόον έγνω. Κι έγινα άνθρωπος εξαιτίας της περιπέτειας επειδή γνώρισα τον πόνο. "Μέσα από τα φύλλα της καρδιάς εγώ έχω μαρτυρήσει". Η φοβερή λέξη είναι το "μαρτυρήσει". Η ελληνική γλώσσα, έχω γράψει, είναι ευφυής έως πανουργίας. Σε παγιδεύει με τα νοήματα που κουβαλάει και χρειάζεται διαρκώς να κάνεις αναδρομές για να την αποκωδικοποιείς.
"Ω γλυκύ μου έαρ" λέει ο μελωδός, "γλυκύτατόν μου τέκνον, πού έδυ σου το κάλλος;" Ω γλυκιά μου άνοιξη, πού βασίλεψε η ομορφιά σου; Έστησε ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη, λέει ο Σολωμός, κι εκεί τοποθετεί τον θάνατο των Ελεύθερων Πολιορκημένων. "Μέρα Μαγιού μού μίσεψες" λέει ο Ρίτσος. "Μέρα Μαγιού σε χάνω. Άνοιξη, γιε μου, που αγάπαγες κι ανέβαινες επάνω στο λιακωτό και κοίταζες και δίχως να χορταίνεις άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης". Όλη η ιδέα της άνοιξης και του θανάτου είναι αρχετυπική. Ξεκινάει από τον Άδωνι, περνάει από τον Ναζωραίο, για να φτάσει στον εργάτη της Θεσσαλονίκης που πέφτει νεκρός ζητώντας έναν κόσμο δικαιοσύνης.
Τα νοήματα και το φαντασιακό παραμένουν ίδια στον πυρήνα τους. Θέλω να πω πως το νόημα και η παράδοση που περνάει από γενιά σε γενιά θέτουν εκτός αντικειμένου κάθε συζήτηση συνέχειας ή ασυνέχειας του ελληνικού έθνους, γιατί τα νοήματα του ελληνικού κόσμου διέτρησαν την εβραϊκότητα του χριστιανισμού και παραδόθηκαν σαν μια ιστορική ιδιαιτερότητα.
Θα παραθέσω από μνήμης την άποψη του μεγάλου Άγγλου αρχαιολόγου Τόμσον. Είχα την τύχη να διαβάσω, τη δεκαετία του 1960, το βιβλίο του "Προϊστορικό Αιγαίο" και να παρακολουθήσω τις διαλέξεις του στην Αθήνα. Ισχυρίζεται ότι οι Έλληνες υπήρξαν ο μόνος λαός που έκλαψαν και που έγραψαν για το δράμα των αντιπάλων τους. Ο Όμηρος για τους Τρώες. Ο Αισχύλος για τους Πέρσες, αλλά και στη νεότερη Ελλάδα με το δημοτικό για τον Δράμαλη, τη μάνα που ολοφύρεται για το χαμό του γιου της. Αλλά και η Ζακλίν ντε Ρομιγί, στο έργο της "Η ηπιότητα στην αρχαία ελληνική σκέψη", μιλάει για το ότι τη συναντάει κάθε φορά που έρχεται στην Ελλάδα. Πραγματικά, μου είναι αδιάφορο αν στις φλέβες μου τρέχει αίμα κάποιας φυλής που δεν γνωρίζω. Σημασία έχει ότι τη γλώσσα μού έδωκαν ελληνική στις αμμουδιές του Ομήρου και μαζί μού έδωσαν τα νοήματά της. Κι όταν ακούω το δημοτικό "εγώ στον ήλιο ορκίστηκα ποτέ μην τραγουδήσω, κι απόψε για τους φίλους μου, για τους αγαπημένους (εταίρους) θα πω τραγούδι θλιβερό", ξέρω από πού προέρχεται και τι κουβαλάει.
