Αποτελεί παρελθόν η γνωστή συνέντευξη του αρχιεπισκόπου και τα όσα επακολούθησαν. Ο θόρυβος που δημιουργήθηκε εμπόδισε να τεθούν στην ατζέντα ορισμένες πτυχές των σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας, που δεν έχουν συζητηθεί. Ανάμεσά τους είναι και το καθεστώς της ''συναλληλίας'', το οποίο, σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ τους. Δηλαδή το καθεστώς αρμονικής συνύπαρξης και αδελφικής συνεργασίας. Το καθεστώς αυτό έχει πρότυπο τις σχέσεις Εκκλησίας-Πολιτείας στο μακρινό Βυζάντιο, με τις λαμπρές αλλά και σκοτεινές σελίδες της ιστορίας του. Το ορίζει ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ' Σοφός (886-912 μ.Χ.) με την εμβληματική ρήση του: ''Της πολιτείας εκ μέρων και μορίων αναλόγως τω ανθρώπω συνισταμένης, τα μέγιστα και αναγκαιότατα μέρη βασιλεύς εστί και πατριάρχης. Διό και η κατά ψυχήν και κατά σώμα των υπηκόων ειρήνη και ευδαιμονία βασιλείας εστί και αρχιεροσύνης εν πάσιν ομοφροσύνη και συμφωνία''.
Δεν χρειάζεται να γνωρίζει κανείς πολλά από τη Βυζαντινή ιστορία για να αντιληφθεί ότι ''ομοφροσύνη και συμφωνία'' δεν υπήρξε ο κανόνας, παρά τη συγγένεια των δύο θεσμών. Έτσι κι αλλιώς όμως οι σχέσεις Πολιτείας-Εκκλησίας στα χρόνια του Βυζαντίου δεν μπορούν να αποτελούν πρότυπο. Κατ' αρχήν το σχήμα της συναλληλίας πάσχει: Άλλη η πνευματική αποστολή της Εκκλησίας και άλλος ο πολιτικός ρόλος του Αυτοκράτορα. Πλήρης η ''ετερότητα'' του καθενός από τους δύο θεσμούς, που δεν εξομοιώνονται, ώστε να γίνει λόγος για ισότιμη συνύπαρξη και αγαστή συνεργασία.
Και μόνον η επίκληση του Βυζαντινού ''παραδείγματος'' σήμερα είναι ένας απαράδεκτος αναχρονισμός. Δυστυχώς η συναλληλία δεν είναι το μόνο κατάλοιπο του Βυζαντίου. Στο εσωτερικό της Εκκλησίας και στη συμπεριφορά της Ιεραρχίας πολλά είναι τα κατάλοιπα, που δυσχεραίνουν ιδιαίτερα το ποιμαντικό της έργο και τη γενικότερη πνευματική της αποστολή. Υπολείμματα βυζαντινισμού -τρόπος διοίκησης και ανάδειξης της Ιεραρχίας, ποικίλες εκτροπές στους κόλπους της κ.λπ.- ανευρίσκονται πολλά. ''Ουαί δι' ού το σκάνδαλον έρχεται!'' (Λουκ. 17.1) ''Μη κτήσασθε χρυσόν, μηδέ άργυρον, μηδέ χαλκόν εις τα ζώνας υμών... μη εν χρυσώ, ή μαργαρίταις ή ιματισμώ πολυτελεί...''.
Συναλληλία και αυτοκεφαλία δύσκολα συνταιριάζουν. Το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας επέβαλαν το 1833 οι ιστορικές συνθήκες. Έγραφε τότε ο Αδαμάντιος Κοραής: ''Του έως την ώραν ταύτην ελευθερωθέντος μέρους της Ελλάδος ο κλήρος δεν χρεωστεί πλέον να γνωρίζει εκκλησιαστικόν αρχηγόν τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, εν όσω η Κωνσταντινούπολις μένει μολυσμένη από την καθέδραν του ανόμου τυράννου, αλλά πρέπει να κυβερνάται από Σύνοδον ιερέων εκλεγομένων ελευθέρως από ιερείς και κοσμικούς, καθώς έπραττεν η αρχαία Εκκλησία...''
Αλλά και η Αθήνα ήταν ''καθέδρα'' της Βαυαροκρατίας, η οποία επίσης ''εμόλυνε''. Με το καθεστώς της αυτοκεφαλίας η Εκκλησία της Ελλάδος διαχωρίσθηκε πνευματικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το διάταγμα της Αντιβασιλείας, που θέσπισε το ''αυτοκέφαλον'', όριζε αρχηγό της Εκκλησίας της Ελλάδος τον ρωμαιοκαθολικό στο θρήσκευμα μονάρχη Όθωνα, ο οποίος διόριζε τα μέλη της Ιεράς Συνόδου. Και η νουθεσία του πνευματικού ηγήτορα των Ελλήνων Αδαμάντιου Κοραή, που υπέδειξε ότι ''ο κλήρος πρέπει να κυβερνάται από Σύνοδον ιερέων εκλεγομένων ελευθέρως από ιερείς και κοσμικούς'' παρέμεινε ανεκπλήρωτη. Εκατόν ογδόντα τρία χρόνια τώρα.
Δραματική επικαιρότητα αποκτά το αίτημα για τον εκδημοκρατισμό της Εκκλησίας, που έχει διατυπωθεί εδώ και αρκετά χρόνια από κύκλους στο εσωτερικό της. Από τα πρώτα βήματα των προσπαθειών που απαιτούνται για τον εξορθολογισμό των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας είναι και η συμβολή της πολιτικής εξουσίας στην προώθηση του εκδημοκρατισμού της Εκκλησίας, αρχής γενομένης από τη δημοκρατική εκλογή των ιεραρχών. ''Καθώς έπραττεν η αρχαία Εκκλησία'' έγραφε, αναφερόμενος στο θέμα, ο Κοραής. ''Η γνώμη των πλειόνων κρατείτω''. Ο αείμνηστος Σάββας Αγουρίδης, διαπρεπής θεολόγος, είχε επεξεργασθεί σύστημα προτάσεων. Το υπενθυμίζουμε: α) σύγκληση με νόμο του κράτους μεγάλης Κληρικολαϊκής Συνέλευσης απαρτιζόμενης από όλους τους επισκόπους και από διπλάσιο αριθμό εκπροσώπων του υπόλοιπου κλήρου και του λαού. β) Η θητεία της θα είναι πενταετής. Έργο της Συνέλευσης, που θα συνέρχεται δύο ή τρεις φορές τον χρόνο, θα είναι: 1) Σύνταξη του Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδας. 2) Εκλογή επισκόπων. 3) Προγραμματισμός του εκκλησιαστικού έργου και έλεγχος της εφαρμογής του. 4) Προτάσεις στη Βουλή όλων των αναγκαίων νομοθετημάτων, ώστε με τη λήξη της πενταετίας η Εκκλησία να έχει απαγκιστρωθεί από την Πολιτεία κατά τρόπο που και το έργο της Εκκλησίας να εξυπηρετείται και τα συμφέροντα της χώρας να κατοχυρώνονται. Να απαγκιστρωθεί και να ανεξαρτητοποιηθεί η Εκκλησία, να γίνει πραγματικά αυτοκέφαλη.
Απέναντι σε προτάσεις όπως αυτές δεν ισχύει το επιχείρημα που θα αντέτασσαν ασφαλώς ορισμένοι, επικαλούμενοι ''τα καλώς εννοούμενα συμφέροντα της Εκκλησίας'': Ότι, δηλαδή, η Πολιτεία οφείλει να παραμείνει αμέτοχη, διότι η Εκκλησία αυτοδιοικείται. Τίποτε πιο ανακριβές. Να σημειώσουμε: Η Εκκλησία διαρθρώνεται σε δομές, που αποτελούν Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, που αποφασίζουν (για θέματα εκτός του λατρευτικού και ποιμαντικού της έργου) με διοικητικές πράξεις υποκείμενες στον έλεγχο των δικαστηρίων. Η Πολιτεία νομοθετεί για οργανωτικά και άλλα ζητήματα της Εκκλησίας, εκτός αυτών του Κανονικού Δικαίου. Η Πολιτεία αναλαμβάνει τα βάρη της Εκκλησίας, όπως η μισθοδοσία των κληρικών. Και αποτελεί εγγυητή της περιουσίας της -τουλάχιστον όπως επιθυμούν διακαώς κύκλοι της Ιεραρχίας- τα ''καλά και συμφέροντα'' όχι μόνον ''ταις ψυχαίς ημών''.
Εξάλλου, η Πολιτεία υποκαθιστά την Εκκλησία στην άσκηση του ποιμαντορικού της ρόλου, στον οποίο έχει ιδιαίτερη θέση η διάδοση της ορθοδοξίας. Σ' αυτό το μέρος του ρόλου της, που συνήθως προβάλλεται ως προάσπιση των ''καλώς εννοουμένων συμφερόντων της'', αντιστοιχεί η πάγια επιδίωξη της Διοικούσης Εκκλησίας να έχει την πλήρη στήριξη του κράτους. Εξ ου και η έριδα για το μάθημα των Θρησκευτικών: Ο ομολογιακός, αντί του θρησκειολογικού, χαρακτήρας του μαθήματος ''πριμοδοτεί'' την Εκκλησία της Ελλάδος απέναντι στα άλλα θρησκευτικά δόγματα που την ανταγωνίζονται.
Να επανέλθουμε όμως στη συνέντευξη του Μακαριωτάτου. Να μην τη χρεώνουμε στην Εκκλησία γενικά. Όπως η Δεξιά δεν είναι ''του Κυρίου'' -τι σχέση μπορεί να έχει ο γλυκύς Ιησούς, κήρυκας της αγάπης, με τον αντιπρόεδρο της Ν.Δ., παραδείγματος χάριν, δάσκαλο του μίσους και του αντικομμουνισμού- έτσι και η Εκκλησία, που αποτελεί το σύνολο των πιστών που αναγνωρίζουν ως σωτήρα τον Ιησού, δεν ταυτίζεται (επικαλύπτεται μόνον εν μέρει) με τη Διοικούσα Εκκλησία της Ιεραρχίας και τον αρχηγέτη της. Μακριά από ολισθηρές γενικεύσεις!
