Οι προβολείς της Ιστορίας έχουν τώρα στραμμένα αλλού τα φώτα τους. Η επέτειος της Οκτωβριανής Επανάστασης περνάει σχεδόν απαρατήρητη. Κλείνουν ενενήντα εννέα χρόνια από τις ''δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο''. Είναι σχεδόν αδύνατο να καταλάβουν όσοι δεν έζησαν τα γεγονότα'', έγραφε ο Έρικ Χομπσμπάουμ, ''τι σήμαινε η Οκτωβριανή Επανάσταση για όσους την πρόλαβαν. Ήταν η αρχή ενός νέου κόσμου''.
Όμως η λάμψη της έκρηξης, το όραμα ενός διαφορετικού νέου μέλλοντος που προείκαζαν οι πιο τολμηρές προσδοκίες του κοινωνικού φαντασιακού σε τόσες χώρες δεν προδίκαζε την τελική έκβαση της ''εφόδου στον ουρανό''. ''Η συλλογική μοίρα των λαών αλλά και του κάθε ανθρώπου χωριστά γράφεται μέσα από τις ανατροπές των προσδοκιών τους και τις διαψεύσεις των ονείρων τους'' σημειώνει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Ωστόσο, η απόσταση ανάμεσα στις φλογερές προσδοκίες και στη σκληρή μετεπαναστατική πραγματικότητα γεφυρώνεται κάπως από ένα μεγάλο κατόρθωμα της Επανάστασης: Αφύπνισε μυριάδες συνειδήσεων και έφερε στο προσκήνιο της Ιστορίας πελώριες μάζες από τις υποτελείς τάξεις, που ήταν εκτοπισμένες στο περιθώριο, καταδικασμένες σε μια χαμοζωή. Εργάτες, φτωχοί αγρότες, απόκληροι των πόλεων και της υπαίθρου ορθώνουν το ανάστημά τους και διεκδικούν τη θέση τους σε μια κοινωνία ισότητας, ελευθερίας, Δικαιοσύνης.
Πολλά είναι τα ερωτήματα που έχουν διατυπωθεί τόσο για το περιεχόμενο όσο και την απόληξη της μεγάλης αυτής Επανάστασης, που άφησε βαθύ αποτύπωμα στον κορμό της Ιστορίας. Δεν θα ασχοληθεί με αυτά το σημείωμα τούτο, που επικεντρώνεται, μέσα στην ίδια συνάφεια, σ' ένα διαφορετικό, καίριο ερώτημα: Μπορούμε σήμερα να συνεχίσουμε να μιλάμε για επανάσταση;
Η λέξη έχει άλλωστε απαλλαγεί από το πυρακτωμένο υπόστρωμά της. ''Τρέχει'' στην καθημερινή ομιλία μας: Επιστημονικοτεχνική επανάσταση, επανάσταση στην Τέχνη, στις σχέσεις των δύο φύλων - και πάει λέγοντας. Τι απομένει από τον νοηματικό πυρήνα του όρου; Ίσως μια συναισθηματική φόρτιση, που τον φέρνει πιο κοντά στην κυριολεκτική έννοιά του: Αναστάτωση, ένταση, προσμονή, οργή, πάθος, όλες οι καταστάσεις του θυμικού, σύνδρομα της προσωπικής ζωής αλλά και συνοδοί κάθε πολιτικής και κοινωνικής ανατροπής. Στο ίδιο πλαίσιο επισημαίνεται μια ετυμολογική συγγένεια - εξανάσταση, επανάσταση, ανάσταση.
Η ανατροπή ως έννοια ανατρέχει στο μακρινό παρελθόν. Στην πλατωνική “Πολιτεία” ο δήμος εξεγείρεται κατά της ολιγαρχίας, επικρατεί, η εξουσία του εκφυλίζεται σε τυραννία, που ανατρέπεται με τη σειρά της. Όλα σε έναν αέναο κύκλο. Δεν υπάρχει αληθινή ρήξη ανάμεσα σε ένα καταδικασμένο παρελθόν και σε ένα ελπιζόμενο μέλλον. Η κοινωνία δεν αλλάζει και ο άνθρωπος δεν είναι κύριος της τύχης του: Απαράβατα αξιώματα.
Η νεωτερική ιδέα της ανατροπής είναι διαφορετική. Είναι η επανάσταση. Τα αξιώματα της αρχαίας σκέψης καταλύονται από τον Διαφωτισμό. Το φαινόμενο της επανάστασης δεν αναδύεται εκ του μηδενός. Ένα corpus φιλοσοφικών θεωριών, επιστημονικών ανακαλύψεων και πολιτικών πρακτικών προοικονομεί, στη διάρκεια του 17ου αιώνα, την εμφάνισή της. Μια νέα σελίδα ανοίγει στην Ιστορία. Επανάσταση σημαίνει μια ενσυνείδητα οργανωμένη κοινωνική και πολιτική διαδικασία συντριβής των δεσμών του παρελθόντος (της φεουδαρχικής αγγαρείας, των αριστοκρατικών προνομίων, των μεσαιωνικών προλήψεων). Διαδικασία ρήξης, τομών που επιτρέπουν τη συνεχή, ανεμπόδιστη εξέλιξη του περιεχομένου της εργασίας -της τεχνολογίας και των μεθόδων της- καθώς και της οργάνωσης της κοινωνίας και των πολιτικών δομών της. Η κοινωνία πορεύεται σε δρόμους που ανοίγονται από επαναστάσεις ή που σημαδεύονται από επαναστατικούς οδοδείκτες.
Στον 18ο αιώνα πραγματοποιούνται εμβληματικές επαναστάσεις: Η αντιαποικιακή επανάσταση κατά της Βρετανίας στην Αμερική, η Γαλλική αστική Επανάσταση με τα δικαιώματα του ανθρώπου. Αλλάζει η οπτική, απορρίπτεται η καθιερωμένη αντίληψη για τη σοφία των πρεσβυτέρων, η συντηρητικότητα αποκτά αρνητικό πρόσημο. Στο τέλος του 18ου αιώνα τη γενική απόρριψη, ως τότε, της εξέγερσης ως ενσάρκωσης του απόλυτου κακού, διαδέχεται η αποδοχή της επανάστασης ως αναγκαίας βαθειάς τομής στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Στον καμβά αυτών των νέων ιδεών ιχνογραφείται η μαρξιστική αντίληψη για την επανάσταση.
Ο Μαρξ και ο Έγκελς επαναπροσδιορίζουν τον στόχο και τη σύνθεση των δυνάμεων της επανάστασης. Οι φιλελεύθερες αστικές επαναστάσεις αδυνατούν να ικανοποιήσουν τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία επικαλέστηκαν κατά την πραγματοποίησή τους. ''Επειδή κάθε καινούργια τάξη, που θέτει τον εαυτό της στη θέση εκείνης που κυβερνούσε προηγουμένως, είναι υποχρεωμένη[...] και μόνο για να επιτύχει τον σκοπό της, να παρουσιάσει τα δικά της συμφέροντα ως κοινό συμφέρον,[...] να δώσει στις ιδέες της τη μορφή της καθολικότητας και να τα εμφανίσει ως τη μόνη λογική, καθολικά έγκυρη εκδοχή δικαιωμάτων'' (Καρλ Μάρξ - Φρίντριχ Έγκελς, “Η Γερμανική Ιδεολογία”, Μόσχα, αγγλική έκδοση 1975, σελ. 68). Έτσι στην αφηρημένη έκφρασή τους τα ταξικά συμφέροντα των αστών, στο πλαίσιο της διεκδίκησης της ελευθερίας απέναντι στην απόλυτη μοναρχία ήταν καθολικά, αλλά, από τη στιγμή που θεσμοποιούνταν, έρχονταν σε αντίθεση με τα ταξικά συμφέροντα των εργατών. Αλλά τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, που θα πραγματοποιήσει τη δική της επανάσταση, θα συμπίπτουν πραγματικά με τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας.
Παρ' όλες τις μεγάλες αλλαγές που έχουν συντελεστεί, η έννοια της επανάστασης διατηρεί τη διαχρονική σημασία της. Ο καπιταλισμός παραμένει σύμφυτος με την εκμετάλλευση, την ανισότητα, τον αυταρχισμό. ''Αδυνατεί πλέον να διαχειριστεί τα προβλήματα που ο ίδιος δημιουργεί σε όλα τα επίπεδα και τις μορφές έκφρασης του ανθρώπου. Η σύγχρονη εκδοχή του παρακολουθείται από το σύνδρομο του παράλογου και της καταστροφικότητας'' (Θ. Βακαλιός). Ο σκληρός ανταγωνισμός στο πλαίσιό του εκτρέφει και υποθάλπει ελαττώματα όπως ο εγωκεντρισμός, η απληστία, η αδιαφορία για τον άλλο. Η ικανοποίηση των καθολικών, ζωτικών ανθρώπινων δικαιωμάτων μέσα σε μια σύστοιχη με αυτά κοινωνία με βιώσιμη οικονομία προσανατολισμένη στην κάλυψη των αναγκών, σε συνθήκες ελευθερίας και Δημοκρατίας, προϋποθέτει την υπέρβαση -την ανατροπή- του καπιταλισμού.
Η αντίληψη του εξελικτισμού σε μια πορεία της κοινωνίας απαλλαγμένη από συγκρούσεις, ρήξεις και τομές πουθενά δεν επαληθεύεται. Ο συγκρουσιακός χαρακτήρας της υπέρβασης του καπιταλισμού, ο βαθύς μεταρρυθμισμός της κατεύθυνσης προς έναν νέο κοινωνικό σχηματισμό συμπυκνώνονται στο κομβικό σημείο της επανάστασης, άσχετα από τη μορφολογία και τη διάρκειά της - τον ειρηνικό, δημοκρατικό δρόμο ενός ''πολέμου θέσεων'' ή τη βίαιη εξόρμηση της τακτικής της εφόδου. Η ιστορική διαδρομή του συγκεκριμένου καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού και ο συσχετισμός των δυνάμεων, σε συνδυασμό με τη συγκυρία και με την πολιτική στρατηγική του επαναστατικού υποκειμένου, καθορίζουν τη μορφολογία της επαναστατικής δράσης. Η έννοια της επανάστασης παραμένει επίκαιρη.
