Στην αντιπαράθεσή του με τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Ιερώνυμο, ο υπουργός Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Νίκος Φίλης, αναφερόμενος στον ρόλο της Εκκλησίας κατά τις περιόδους της Κατοχής και της δικτατορίας, αναρωτήθηκε με ποιο μέρος ήταν αυτή κατά τη διάρκειά τους. Δεν ήταν λίγοι οι αριστεροί που, ανεξαρτήτως κινήτρων, έσπευσαν να κατηγορήσουν τον υπουργό ότι υπήρξαν πολλά παραδείγματα κληρικών που συμμετείχαν στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Το επιχείρημα αυτό είναι της ίδιας τάξης με αυτό του Θεόδωρου Πάγκαλου, ο οποίος είχε πει το αμίμητο «μαζί τα φάγαμε».
Ο θεσμός της Εκκλησίας είναι θεσμός απολύτως ιεραρχημένος. Δεν χρειάζεται να προβεί κανείς σε λεξιλογικές και ετυμολογικές έρευνες. Αρκεί να ρίξει μια ματιά στη δομή του θεσμού, η οποία προσομοιάζει πλήρως με τη δομή του στρατού. Ο εκάστοτε αρχιεπίσκοπος εκπροσωπεί, με βάση το εκκλησιαστικό πρωτόκολλο, την Εκκλησία ως θεσμό συνολικά και, συνεπώς, μιλά εξ ονόματός της. Υπό αυτή την έννοια, η επισήμανση ότι κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πολλοί ιεράρχες συμμετείχαν στο ΕΑΜ δεν έχει καμία σημασία στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης με τον θεσμό της Εκκλησίας. Στο ίδιο πλαίσιο, ο εκάστοτε αρχιεπίσκοπος δεν μπορεί να θεωρείται ότι εγκαλείται να λογοδοτήσει για τον ρόλο των κληρικών, αλλά για τον ρόλο της Εκκλησίας, δηλαδή για τις αποφάσεις και τις κινήσεις που πήρε η Εκκλησία της Ελλάδος κατά τις επίμαχες περιόδους.
Η Εκκλησία της Ελλάδος, λοιπόν, κατά την περίοδο της Κατοχής, πλην της λαμπρής εξαίρεσης του αρχιεπισκόπου Χρύσανθου, ο οποίος αρνήθηκε να ορκίσει την κυβέρνηση Τσολάκογλου το 1941, επέδειξε πνεύμα αγαστής συνεργασίας με τις κατοχικές δυνάμεις. Εντός ολίγων ημερών, ο Χρύσανθος αντικαταστάθηκε με συνοπτικές διαδικασίες από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, στην επιλογή του Δαμασκηνού, διαδραμάτισε κομβικό ρόλο ο ακαδημαϊκός Νικόλαος Λούβαρις, που είχε διατελέσει υπουργός Παιδείας επί της δικτατορίας του Ι. Μεταξά και κατόπιν επί της διορισμένης από τις γερμανικές δυνάμεις της Κατοχής, το 1943, κυβέρνησης του Ι. Ράλλη.
Σε πρόσφατο άρθρο του, ο Ν. Μπογιόπουλος, παρά το ότι ισχυρίζεται ότι η αντιπαράθεση για το μάθημα των θρησκευτικών είναι «τριτεύουσας σημασίας»*, παραθέτει κάποια πολύ ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία για τον Δαμασκηνό, όπως τα παρακάτω: Απευθυνόμενος μέσω επιστολής στην κυβέρνηση Τσολάκογλου, ο Δαμασκηνός είχε σημειώσει πως «αποβλέπομεν μετά βαθείας εκτιμήσεως προς την τολμηράν πρωτοβουλίαν την οποίαν αναλάβατε», ενώ είχε χαρακτηρίσει τη συνθηκολόγηση με τους κατακτητές ως «μέτρον ανάγκης». Επιπλέον, οι επικεφαλής του Αγίου Όρους έστειλαν μέχρι και επιστολή προς τον Χίτλερ, με την οποία καλούσαν την «Υμετέρα Εξοχότητα» να «αναλάβη υπό την Υψηλήν προσωπικήν Αυτής προστασίαν και κηδεμονίαν» το Άγιον Όρος.
Τα παραπάνω δεν θα είχαν σημασία, αν παρέμεναν στο επίπεδο της κατηγορίας «διάφοροι αριστεροί». Ωστόσο, κατά την ομιλία του στην πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή για τα θέματα της Παιδείας, ο γενικός γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ είπε πως «στην Κατοχή συνέβη με την Εκκλησία -για να γίνει κατανοητό περισσότερο αυτό που λέω- ό,τι συνέβη και με τον υπόλοιπο πολιτικό αστικό κόσμο κ.λπ. Δηλαδή ένα κομμάτι συμβιβάστηκε, ένα κομμάτι συνεργάστηκε με τους κατακτητές και ένα κομμάτι μπήκε στην Αντίσταση ενεργά και μάλιστα και στην ένοπλη Εθνική Αντίσταση με το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, με την Εθνική Αλληλεγγύη κ.λπ. Και μαζικά εδώ κυρίως ήταν ο κατώτερος λαϊκός κλήρος και τμήματα της Ιεραρχίας, ακόμα και μητροπολίτες». Ο επικεφαλής του ΚΚΕ, ο οποίος διατύπωσε, και ορθώς, το αίτημα για τον χωρισμό κράτους - Εκκλησίας, γνωρίζει πολύ καλά την έννοια της ιεραρχίας. Γνωρίζει, με άλλα λόγια, πως όταν ο Ν. Φίλης απευθύνεται στον αρχιεπίσκοπο, δεν υπονοεί τον αγωνιστή του ΕΑΜ, Δημήτρη Κουτσούμπα (παππού τού σημερινού γ.γ. του ΚΚΕ), που ήταν παπάς.
* Νίκος Μπογιόπουλος, «Εκκλησία - Κατοχή - Χούντα: Ας μιλήσουμε, λοιπόν...», thepressproject.gr, 24/9/2016
