Live τώρα    
16°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
16 °C
11.2°C18.1°C
2 BF 63%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
14 °C
10.6°C16.9°C
2 BF 67%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
10.0°C15.5°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
14 °C
13.8°C16.4°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
9 °C
8.9°C14.6°C
0 BF 81%
Δομές φιλοξενίας προσφύγων: Τις χρειαζόμαστε;
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Δομές φιλοξενίας προσφύγων: Τις χρειαζόμαστε;

Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα διαμορφώνεται ένα συγκεκριμένο πλαίσιο πολιτικών παρεμβάσεων που ονομάζεται «αντιμετώπιση ανθρωπιστικών κρίσεων - καταστροφών». Το πλαίσιο αυτό συχνά τοποθετείται εκτός των προβλέψεων του διεθνούς δικαίου δημιουργώντας νέα δεδομένα σε αυτό. Ορίζει πολιτισμικά τι συνιστά «κρίση - καταστροφή», ποιος έχει δικαίωμα να παρέμβει για την παροχή βοήθειας και με ποιους τρόπους, ποια είναι τα θύματα και οι θύτες, ποια τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις τους, ποια τα δικαιώματα αυτών που παρέχουν ανθρωπιστική βοήθεια επί του πεδίου που θα διαμορφωθεί μετά την «κρίση - καταστροφή». Η πρωτόγνωρη, για τα μεταπολεμικά ευρωπαϊκά δεδομένα, κλιμάκωση του αριθμού των αφίξεων όσων αναγκασμένοι από πολέμους, διωγμούς, πείνα και εξαθλίωση βρέθηκαν να αποβιβάζονται στα ελληνικά νησιά δημιούργησε τις προϋποθέσεις πρόσληψης της κατάστασης ως ανθρωπιστικής κρίσης - καταστροφής. Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκαν και λειτουργούν οι προσφυγικοί καταυλισμοί στη χώρα μας. Αυτήν τη στρατηγική εφάρμοσε το κράτος, αυτήν υποστήριξαν οι φορείς της διεθνούς κοινότητας και αυτήν ακολούθησαν ακόμα και οι αντι-εξουσιαστικές ομάδες που έσπευσαν σε βοήθεια. Το γεγονός ότι οι καταυλισμοί που δημιουργήθηκαν διέφεραν παρασάγγας μεταξύ τους (π.χ. ως προς το θέμα της διοίκησης και της πρόσβασης) είναι σημαντικό. Άλλη η πραγματικότητα σε μια οργανωμένη μόνιμη ανοιχτή δομή φιλοξενίας όπως ο Ελαιώνας και τα Διαβατά, άλλη η πραγματικότητα σε έναν καταυλισμό περιορισμένης πρόσβασης στα νησιά και άλλη σε έναν αυτο-οργανωμένο καταυλισμό σε μια ακτή. Για τις ανάγκες της παρούσας ανάλυσης εστιάζουμε στα κοινά χαρακτηριστικά των καταυλισμών, χαρακτηριστικά που θεωρούμε ότι υπερτερούν των διαφορών τους ως προς τα παραγόμενα αποτελέσματα. Τα κοινά χαρακτηριστικά εντοπίζονται στην ιδρυματοποίηση, στην ακύρωση των προοπτικών πολιτισμικής και εργασιακής ένταξης όσων βρίσκονται εντός καταυλισμών και στις ταυτοτικές αναδιατάξεις τόσο όσων βρίσκονται εντός όσο και όσων βρίσκονται εκτός καταυλισμών.

Δεδομένων των περιορισμών που επέβαλαν οι κυρίαρχες σε διεθνές επίπεδο πολιτικές αντιμετώπισης των ανθρωπιστικών κρίσεων - καταστροφών, το αρνητικό διεθνές περιβάλλον αναφορικά με την Ελλάδα, η οικονομική και πολιτική κατάσταση της χώρας, η απουσία τεχνογνωσίας και οι απροετοίμαστες ή/και ανύπαρκτες κρατικές δομές, εκτιμάμε ότι η λειτουργία των προσφυγικών καταυλισμών συνέβαλε ποικιλοτρόπως θετικά μέχρι τον περασμένο Μάρτιο. Παρήγαγε θετικό αποτύπωμα τόσο στην αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών των ανέστιων όσο και στην εικόνα της χώρας στο εξωτερικό. Επιπλέον, ενίσχυσε θετικά κοινωνικά ανακλαστικά στο εσωτερικό της χώρας. Από τον Μάρτιο του 2016 διαμορφώνεται σταδιακά μια διαφορετική κατάσταση όπου το ζητούμενο δεν είναι η αντιμετώπιση μιας κρίσης – αν και αυτή συνεχίζει να παραμένει ως μελλοντική απειλή. Το «νέο» ζητούμενο αφορά στην κοινωνική ενσωμάτωση των προσφύγων, στην αποτελεσματικότερη λειτουργία των διαδικασιών κανονικοποίησης του καθεστώτος τους και στην προώθηση σε άλλες χώρες της Ε.Ε. Στα σημεία αυτά παρουσιάζονται σημαντικά προβλήματα και καθυστερήσεις. Κάποια από αυτά τα προβλήματα οφείλονται σε δομικούς περιορισμούς, σε πολιτικές δηλαδή αποφάσεις που λαμβάνονται εκτός της χώρας. Κάποια όμως οφείλονται στη διατήρηση του καθεστώτος των καταυλισμών. Το ζητούμενο της ενσωμάτωσης βέβαια είχε επισημανθεί στο δημόσιο διάλογο και πριν από το Μάρτιο. Η έμφαση στις επιτακτικές ανάγκες των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων που διέρχονταν από τη χώρα υποβάθμισε τις πρόνοιες για την προετοιμασία μιας κοινωνικής ενσωμάτωσης. Οφείλουμε άμεσα να θέσουμε το θέμα της ενσωμάτωσης ως προτεραιότητα. Η επιλογή «δημιουργίας αυτόνομων χώρων φιλοξενίας με σχολεία, κουζίνες και βελτιωμένες συνθήκες διαβίωσης» περιορίζει τα προσπάθειες ενσωμάτωσης. Έχει επανειλημμένα αποτύχει τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και ειδικότερα στη χώρα μας. Ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, τις αποτυχημένες προσπάθειες του ΕΙΥΑΠΟΕ για τη δημιουργία χωριών στη Θράκη με τους ομογενείς από την πρώην ΕΣΣΔ στις αρχές του 1990.

Οι δομές φιλοξενίας ως καθεστώς εξαίρεσης

Η μεγάλη εικόνα που βλέπουμε στη λειτουργία μεγάλων ή μικρών προσφυγικών καταυλισμών συνοψίζεται με μια λέξη: καθεστώς εξαίρεσης. Αυτή η συνθήκη εξ ορισμού παράγει παθογένειες: συντηρεί έναν κλειστό σύστημα πολιτικής οικονομίας που δεν συνεισφέρει στην ανάπτυξη (οι πόροι, τα υλικά, το προσωπικό, η τεχνογνωσία έρχονται από το εξωτερικό, τα διαχειρίζονται σε μεγάλο βαθμό φορείς του εξωτερικού και σημαντικό μέρος του κύκλου εργασιών εδράζεται στο εξωτερικό), αναπαράγει οργανωτικές αδυναμίες που συχνά εμφανίζονται ως κόπωση («κάψιμο») του προσωπικού των δομών, επιτείνει ένα κλίμα ανασφάλειας των έξω για τους μέσα και των μέσα για τους έξω δημιουργώντας συγκρουσιακές σχέσεις. Δημιουργεί ένα πλαίσιο εντός του οποίου το κράτος αναγκάζεται να παραχωρήσει μέρος της εκτελεστικής του εξουσίας σε φορείς που δεν ελέγχονται καταστατικά από τους πολίτες αυτής της χώρας. Επιπλέον, περιορίζει τη διαφάνεια των πολιτικών και οικονομικών αποφάσεων διαχείρισης των καταυλισμών εκθέτοντας την πολιτεία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι μυθοπλασίες που ήδη αναπαράγονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για αναλήψεις κατασκευαστικών έργων σε προσφυγικούς καταυλισμούς από συγγενείς δημάρχων περιφερειακών δήμων της Θεσσαλονίκης, για πολυτελείς τριώροφες σκηνές με χαρέμια σε δομές φιλοξενίας περιφερειακών δήμων της Αθήνας κ.λπ. Η ιδρυματοποίηση δημιουργεί ψυχολογικά αδιέξοδα στους πρόσφυγες (το αίσθημα του «άχρηστου»), εγκλωβίζει τις πολιτικές δυναμικές εντός των προσφύγων σε αδιέξοδες ατραπούς, ακυρώνει τις προοπτικές πολιτισμικής και εργασιακής ένταξης τους. Δημιουργεί ταυτοτικές αναδιατάξεις τόσο όσων βρίσκονται εντός όσο και όσων βρίσκονται εκτός καταυλισμών. Οι μέσα γίνονται πολλαπλά ξένοι (ξένοι από τη ζωή που άφησαν, ξένοι στην κοινωνία υποδοχής, ξένοι από άλλους πρώην συμπατριώτες τους). Ταυτόχρονα, όπως εύστοχα το διατύπωσε ο Ε. Παπαταξιάρχης, οι έξω αδυνατούν να αποδώσουν «φιλοξενία ως αλληλεγγύη». Το μεγάλο συγκριτικό πολιτισμικό πλεονέκτημα των Ελλήνων που κεφαλαιοποιήθηκε πολιτικά από τις πρωτοβουλίες αλληλεγγύης ακυρώνεται.

Παρά τις όποιες προσπάθειες και εξαγγελίες έγιναν από διεθνείς και εθνικούς φορείς, οι φθινοπωρινές βροχές βρίσκουν σημαντικό τμήμα του προσφυγικού πληθυσμού σε σκηνές ή σε βιομηχανικά κτήρια που πλημυρίζουν (π.χ. Αποθήκες Κορδογιάννη στη Θέρμη). Απρόβλεπτες πρέπει να θεωρούνται οι αντιδράσεις των προσφύγων που θα δουν τον χειμώνα να έρχεται χωρίς να αλλάζει ουσιαστικά το πλαίσιο διαβίωσής τους. Αναμενόμενες είναι οι αρνητικές συνέπειες στη διεθνή εικόνα της χώρας (με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει και για την απώλεια πόρων οικονομικής ενίσχυσης από το εξωτερικό). Στο εσωτερικό πολιτικό πεδίο, οι εξελίξεις αυτές θα σημάνουν ενίσχυση της ξενοφοβίας και της ατζέντας περί νόμου, τάξης και υγειονομικής ασφάλειας. Σε βάθος χρόνου η πολιτική επιλογή της διατήρησης δομών φιλοξενίας προσφύγων ενδέχεται να δημιουργήσει τα ίδια αποτελέσματα με αυτά που υπάρχουν στη Γαλλία και στη Μεγάλη Βρετανία: εκπτώχευση, αποκλεισμός, εχθρικές ενέργειες προς την κοινωνία και το κράτος υποδοχής.

Για μια επανεκκίνηση της προσφυγικής πολιτικής

Απαιτείται επανεκκίνηση της προσφυγικής πολιτικής σε εθνικό επίπεδο. Η επανεκκίνηση αυτή μπορεί να αποτελέσει έναν ελάχιστο μηχανισμό άμυνας στα αδιέξοδα της προσφυγικής και μεταναστευτικής στρατηγικής της Ε.Ε. και στις προβληματικές παρεμβάσεις της διεθνούς κοινότητας στην Ευρασία και τη Βόρεια Αφρική. Με δεδομένο ότι δεν υπάρχει ανθρωπιστικά, πολιτικά και νομικά αποδεκτός τρόπος ανάσχεσης των προσφυγικών αφίξεων από τη θάλασσα, οφείλουμε να στοχαστούμε τι θα πράξουμε ως κοινωνία και ως κράτος. Οι αποφάσεις αυτές αφορούν το επίπεδο της διάσωσης και υποδοχής (νησιά), το επίπεδο της προώθησης σε άλλες πραγματικά ασφαλείς χώρες (εξαιρούμενης της Τουρκίας στην παρούσα συγκυρία) και το επίπεδο της ενσωμάτωσης όσων παραμείνουν στη χώρα. Τα δύο πρώτα επίπεδα εξαρτώνται σε μεγαλύτερο βαθμό από αποφάσεις που λαμβάνονται στο διεθνές επίπεδο. Σε τρίτο επίπεδο υπάρχει μεγαλύτερη ευελιξία αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο. Αυτές τις δυνατότητες οφείλει να αξιοποιήσει μια επανεκκίνηση.

H πρόταση είναι συγκεκριμένη: (α) εγκατάλειψη των σχεδίων δημιουργίας προσφυγικών καταυλισμών ως δομών φιλοξενίας, (β) απόλυτη και αποκλειστική προσήλωση στην εγκατάσταση των προσφύγων εντός του αστικού ιστού, (γ) μετακίνηση των πολιτών τρίτων χωρών που έχουν ολοκληρώσει τις απαιτούμενες διαδικασίες ταυτοποίησης απευθείας από τα νησιά σε διαμερίσματα. Οι δυσχέρειες εύρεσης διαμερισμάτων είναι γνωστές και τα αποτελέσματα είναι ορατά. Ορισμένες από αυτές τις δυσχέρειες παρήχθησαν ακούσια από αυτό καθαυτό το θεσμικό πλαίσιο των διαδικασιών εύρεσης διαμερισμάτων (π.χ. προϋποθέσεις συμφωνίας μη ιδιοκτητών, ελλιπής στελέχωση εξειδικευμένου στην αγορά αστικών ακινήτων προσωπικού, περιορισμένη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στη διαδικασία, καθυστερημένη ενημερωτική καμπάνια). Μπορούν να υπάρξουν διορθωτικές παρεμβάσεις που θα παράξουν ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Χρειάζεται διάχυση του προσφυγικού πληθυσμού σε διαμερίσματα σε όλες τις μετρίου μεγέθους πόλεις της χώρας. Επιβάλλεται η συμμετοχή πολλαπλών φορέων τoπικών κοινωνιών στην όλη διαδικασία. Οι φορείς που θα εμπλακούν στο πρόγραμμα αστικής μετεγκατάστασης πρέπει να πολλαπλασιαστούν. Οι τοπικοί φορείς αυτοί γνωρίζουν καλύτερα την κατάσταση στη μικρο-κλίμακα και, όπως δείχνει και το παράδειγμα της οικονομο-τεχνικής μελέτης των Εθελοντών Κιλκίς - Ειδομένη, μπορούν να εκπονήσουν λεπτομερή προγράμματα αστικής εγκατάστασης και να τα υλοποιήσουν με ευελιξία σε μικρό χρονικό διάστημα. Η υποδομή ορισμένων καταυλισμών μπορεί να παραμείνει φυλασσόμενη ώστε να αποτελεί μηχανισμό αντιμετώπισης κρίσεων. Απαιτείται ο προγραμματισμός επιπλέον κονδυλίων για την κάλυψη του ενοικίου μεγαλύτερου αριθμού δικαιούχων. Η πρόσφατη αύξηση των χορηγιών της Ε.Ε. για τις ανάγκες του προσφυγικού στην Ελλάδα μπορεί να συμβάλει προς αυτήν την κατεύθυνση. Η εμπέδωση της κοινωνικής αποδοχής της αστικής εγκατάστασης των προσφύγων θα είναι σταδιακή και προσθετική. Τα πλεονεκτήματα της παρουσίας τους στην άγονη αγορά ενοικίασης ακινήτων, η τόνωση της κατανάλωσης στα μικρά καταστήματα των γειτονιών που η παρουσία τους θα επιφέρει και η σταδιακή εργασιακή τους ένταξη θα αποτελέσουν μηχανισμούς άμυνας έναντι των φαινομένων γκετοποίησης. H κοινωνική ένταξη των προσφύγων δεν θα προκύψει ως διά μαγείας με τη μετακίνησή τους σε διαμερίσματα. Δεν θα είναι εύκολη και δεν θα γίνει γρήγορα. Είναι όμως η μόνη προοπτική για την κοινωνία μας. Αφορά εξίσου εμάς και τους πρόσφυγες. Η κατάργηση των καταυλισμών είναι όρος πρωταρχικά αναγκαίος αλλά όχι επαρκής στη διαδικασία κοινωνικής ενσωμάτωσης των προσφύγων.

Το ζήτημα στο προσφυγικό δεν είναι ποιος θα ορίσει τους διοικητές των δομών φιλοξενίας, ποιος θα λειτουργήσει με περισσότερη διαφάνεια αυτές τις δομές, ποια πολιτική αρχή θα τις ελέγχει. Όλα αυτά προκύπτουν ως σημαντικά αν θεωρήσουμε την ύπαρξη των δομών φιλοξενίας ως παράγοντα λύσης του προσφυγικού. Η ουσία της υπόθεσης όμως έγκειται στην κατανόηση του ότι οι δομές φιλοξενίας ολοκλήρωσαν τον ρόλο τους. Η κοινωνία, η πολιτεία και οι πρόσφυγες δεν τις χρειάζονται. Η συνέχιση της λειτουργίας τους δημιουργεί παρά λύνει προβλήματα. Πολλοί συμπατριώτες μας, εντός και εκτός του κρατικού μηχανισμού, έδωσαν με αυταπάρνηση για μήνες τον εαυτό τους ώστε να αποτελέσουν οι δομές φιλοξενίας ένα στοιχειώδες ανθρώπινο πλαίσιο αρχικής εγκατάστασης των προσφύγων. Δούλευαν 24 ώρες την ημέρα, επτά μέρες την εβδομάδα. Το παράδειγμά τους δείχνει την προσήλωση με την οποία οφείλουμε να εργαστούμε για την κατάργηση των δομών φιλοξενίας και την αποκατάσταση των προσφύγων σε αστικά διαμερίσματα.

Γιώργος Αγγελόπουλος

Γιώργος Αγγελόπουλος είναι επίκ. καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Ανθρωπολογίας στο Α.Π.Θ.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL