Το συνέδριο, με την κορυφαία πολιτική του σημασία, είναι κατάλληλη ευκαιρία για μια νέα προσέγγιση ορισμένων ζητημάτων της θεωρητικής σκευής της δικής μας ριζοσπαστικής Αριστεράς, τα οποία δεν περιλαμβάνονται στην ύλη του, καθώς αυτή διαμορφώνεται με άλλα ιδιαίτερα κριτήρια. Στα περιορισμένα όρια ενός σημειώματος θα αναφερθούμε σε δύο από τα ζητήματα αυτά, που βαρύνουν στη χάραξη της πολιτικής του κόμματος και στην πρακτική της εφαρμογής της μέσα στους καθημερινούς και ευρύτερους αγώνες.
Η θεωρία των σταδίων αποτελεί κεντρικό στοιχείο του ιδεολογικού εξοπλισμού του ελληνικού κομμουνιστικού κόμματος και του ευρύτερου αριστερού κινήματος μέχρι πρόσφατα. Στοιχείο ''διαπλαστικό'' της πολιτικής και της φυσιογνωμίας του, το οποίο συνέβαλε στην εμπέδωση μιας δογματικής σκέψης και στην αδυναμία, σε κρίσιμες περιόδους, ανάπτυξης ενός διαλεκτικού τρόπου κατανόησης της ελληνικής πραγματικότητας. Στη βαθιά επίδρασή της ανατρέχει το ''σταυρικό πρόβλημα'' της ΕΔΑ που επισήμανε ο Ηλ. Ηλιού στη δεκαετία του 1960, το πρόβλημα της στάσης της Αριστεράς απέναντι στο Κέντρο, στο πλαίσιο του αγώνα για τον εκδημοκρατισμό και της προσπάθειας για τον κατάλληλο ''χειρισμό'' της αριστερής ψήφου. Ένα πρόβλημα που ταλάνισε ιδιαίτερα την Αριστερά σ' αυτήν την περίοδο.
Πυρήνα της θεωρίας των σταδίων αποτελεί ο διαχωρισμός, σε χώρες μέσου ή χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης, όπως η Ελλάδα, των ''άμεσων'' δημοκρατικών, αντιφασιστικών, και αντιιμπεριαλιστικών ''καθηκόντων'', -των στόχων της πάλης δηλαδή για την επίλυση μεγάλης κοινωνικής και πολιτικής εμβέλειας προβλημάτων όπως η αποκατάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας, το Κυπριακό, ο εκδημοκρατισμός, το αγροτικό κ.ά., διαχωρισμός από τον αγώνα για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.
Στη θεωρία των σταδίων βασίστηκε το 1934 η ιστορική καμπή του αναπροσδιορισμού του χαρακτήρα της επιδιωκόμενης επαναστατικής μεταβολής στη χώρα μας: ''Η επικείμενη επανάσταση στην Ελλάδα θα έχει αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα, με τάσεις γρήγορης μετατροπής σε σοσιαλιστική επανάσταση'', ορίζει η Απόφαση της 6ης Ολομέλειας της Κ.Ε. του ΚΚΕ. Η απαλλαγή από τον βερμπαλισμό των προηγούμενων κομματικών αποφάσεων που επαγγέλλονταν ως τότε την αμεσότητα της σοσιαλιστικής επανάστασης, θετικό βήμα ιδιαίτερα σημαντικό, δεν μεταβάλλει ωστόσο το γεγονός ότι η ''καμπή'' δεν υπήρξε καρπός εσωτερικών επεξεργασιών - νεότερων εκτιμήσεων, του κόμματος και της Αριστεράς εν γένει από εμπεριστατωμένες αναλύσεις των αντικειμενικών συνθηκών στη χώρα και τον διεθνή περίγυρο, - αλλά αποτελούσε κίνηση προσαρμογής στο ''παράδειγμα'' που πρόβαλλε τότε η Κ.Δ.
Το ''παράδειγμα'' αποτελεί μηχανική μεταφορά θέσης του Λένιν την οποία ανέπτυξε κατά την προετοιμασία της Οκτωβριανής Επανάστασης (''Δύο τακτικές της σοσιαλδημοκρατίας στη δημοκρατική επανάσταση'', 1905). Στη σύγκρουσή τους με τους Μενσεβίκους, που ανέθεταν στην αστική τάξη το ''καθήκον'' να πραγματοποιήσει την επανάσταση στη Ρωσία, ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι υποστήριζαν ότι την ηγεμονική θέση στην επερχόμενη επανάσταση θα έχει το προλεταριάτο επικεφαλής ευρείας κοινωνικής συμμαχίας (με τα ενδιάμεσα στρώματα της πόλης και τον φτωχό αγροτικό πληθυσμό). Η συμμαχία αποκτά διαφορετικό ταξικό περιεχόμενο στη διαδοχή των σταδίων της επανάστασης. Στο αρχικό στάδιο το προλεταριάτο προσελκύει στο πλευρό του μεγάλο μέρος των ευρύτατων στη Ρωσία της εποχής μαζών της φτωχής αγροτιάς και σημαντικά τμήματα των ενδιάμεσων τάξεων και των ημιπρολεταριακών στρωμάτων της πόλης, τα οποία αποσπά από την επιρροή της αστικής τάξης, μέσα στη διαδικασία της εκπλήρωσης δημοκρατικών στόχων (δημοκρατικές ελευθερίες, αναδιανομή της Γης, βελτίωση των συνθηκών ζωής για τα φτωχότερα στρώματα, ''αστικοδημοκρατικό στάδιο'').
Το σχήμα της τακτικής που επεξεργάσθηκε ο Λένιν για τις ανάγκες της επαναστατικής διαδικασίας στη Ρωσία μορφοποιήθηκε στη θεωρία των σταδίων αργότερα, η οποία, αναβαθμισμένη από το επίπεδο τακτικής σε ορισμένες ιδιαίτερες συνθήκες, στο επίπεδο της γενικής επαναστατικής θεωρίας μετατράπηκε σε οργανικό τμήμα της. Τα πρώτα ρήγματα της θεωρίας των σταδίων επήλθαν με το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου κατά την οικοδόμηση των καθεστώτων της Λαϊκής Δημοκρατίας, όπου καταργήθηκε η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο δημοκρατικό και τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα των μέτρων του κοινωνικού μετασχηματισμού. Αναλλοίωτο παρέμεινε το κύρος της θεωρίας στη χώρα μας ακόμη και στη μετεμφυλιακή περίοδο. Αλλά και σήμερα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί, τμήματα της εξακολουθούν να υπάρχουν ''εν υπνώσει'' , όπως μαρτυρεί η συζήτηση για το μετωπικό ή μη σχήμα μιας επιδιωκόμενης συνεργασίας των δυνάμεων της σύγχρονης ριζοσπαστικής Αριστεράς και για το αντικαπιταλιστικό ή μη πρόσημο ενός παρόμοιου σχήματος.
Η μηχανική μεταφορά του ρωσικού ''παραδείγματος'' στη χώρα μας με την αποδοχή και ενσωμάτωση της θεωρίας των σταδίων άφησε βαθύ αποτύπωμα στην πορεία του ελληνικού κομμουνιστικού και αριστερού κινήματος. Προπολεμικά, όπως και στην κατοχή, όπου και όταν σημειώθηκαν επιτυχίες στην πολιτική συμμαχιών (Αντιφασιστικό Μέτωπο το 1936, ΕΑΜ το 1941) αυτές βασίσθηκαν σε προγραμματικές συμφωνίες. Στην περίοδο των μετεμφυλιακών δημοκρατικών αγώνων στο στοιχείο των ''πραγματιστικών'' πολιτικών προγραμματικών συμφωνιών ήρθε να προστεθεί ή και να υποκατασταθεί το στοιχείο της ιδεολογικοποίησης.
Στην ΕΔΑ και κυρίως, στην εξωχώριο ηγεσία του ΚΚΕ διεξάγονται σχολαστικές συζητήσεις για τον ταξικό χαρακτήρα της Ένωσης Κέντρου (κόμμα της ''εθνικής αστικής τάξης'';) προκειμένου να αποφασισθεί ο λεγόμενος ''ελιγμός'' στις βουλευτικές εκλογές του 1963 και 1964. Μήτρα αυτής της ιδεολογικοποίησης αποτέλεσε η θεωρία των σταδίων. Ο στρατηγικός στόχος της ΕΔΑ, η Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή, εντασσόταν στο ''αστικοδημοκρατικό στάδιο'', το οποίο διαχωριζόταν με αυστηρότητα από τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Προέκυπτε έτσι στο πεδίο του εκδημοκρατισμού μια μερική αλλά ιδιαίτερα σημαντική επικάλυψη των στόχων της Αριστεράς και του Κέντρου, που δημιουργούσε μια ισχυρή τάση αλλοίωσης της πραγματιστικής βάσης, στην οποία η Αριστερά όφειλε να στηρίξει την εκλογική της τακτική και τη γενικότερη πολιτική της για τις συμμαχίες. Το πρόβλημα έχει διαχρονική σημασία. Τηρουμένων πάντοτε των αναλογιών, ο κίνδυνος της απομάκρυνσης από την ορθή βάση, αυτήν της προγραμματικής σύμπτωσης και συμφωνίας, ανακύπτει και στο πλαίσιο των συζητήσεων για τη διεύρυνση της σημερινής κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Στην εποχή μας πάντως οι θεωρητικές αναζητήσεις και επεξεργασίες απορρίπτουν την ''σταδιοποίηση'' της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, την οποία αντιμετωπίζουν ως ενιαία διαδικασία, όπου στη στρατηγική της Αριστεράς η ''ομαλή'' ειρηνική πορεία και οι αναγκαίες ρήξεις εναλλάσσονται μέσα στο πλαίσιο μιας διπολικής συνέχειας/ασυνέχειας.
Στην ίδια συνάφεια της ανάγκης ενός αναστοχασμού των πολιτικών πρακτικών και των διαδικασιών χάραξης στρατηγικής και τακτικής της σύγχρονης ριζοσπαστικής Αριστεράς οι οποίες αναπαράγονται, καθώς θεωρούνται δεδομένες και αναλλοίωτες, περιλαμβάνεται η έλλειψη οικείωσης του ελληνικού κινήματος με τη Γκραμσιανή αντίληψη του ''πολέμου θέσεων''. Η οικείωση επιβάλλεται, προκειμένου το κίνημα να αντιστοιχηθεί με τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Δεν πρόκειται για ζήτημα χρονικότητας -το Γκραμσιανό παράδειγμα δεν άργησε μόνο στη χώρα μας να γίνει γνωστό. Στην ιστορική διαδρομή του ελληνικού κινήματος κυρίαρχη υπήρξε η αντίληψη -και η πρακτική- της ''εφόδου'', του ''πολέμου κινήσεων''. Το αναπαραγόμενο σχήμα ήταν η εφόρμηση για την κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων. Η άγνοια -ή αδιαφορία- για το αδιαχώριστο ζεύγμα του ''πολέμου θέσεων'' και του υπολογισμού του ''συσχετισμού δυνάμεων'' εντοπίζεται ανάμεσα στις αιτίες πολλών δεινών του λαϊκού μας κινήματος.
Εκτός τόπου και χρόνου, η αντίληψη της τακτικής της εφόδου στο πλαίσιο ενός διαρκούς πολέμου κινήσεων (κατά τη Γκραμσιανή διάκριση) εξακολουθεί να διαποτίζει, σε σημαντικό βαθμό, τη σκέψη και το συναίσθημα πολλών Ελλήνων αριστερών. Σε ένα τμήμα τους έχει αναχθεί σε δομικό, ταυτοτικό στοιχείο της τοποθέτησής τους στον δημόσιο χώρο. Η αξίωση του ''εδώ και τώρα'', η διακηρυκτική προβολή μιας υποκειμενικής και μονοσήμαντης ''αλήθειας'' και η εμμονή σε μια αφηρημένη ''ιδεολογική καθαρότητα'' έχουν τις καταβολές τους στο παρωχημένο σχήμα ενός παραδοσιακού ''πολέμου κινήσεων''.
Το πρόβλημα όμως είναι γενικότερο και υπερβαίνει τα όρια των παρωχημένων θεωρητικών θέσεων και των υπολειμμάτων τους. Πρόκειται για σοβαρά κατάλοιπα δογματικής σκέψης, που συχνά ωθούν το εκκρεμές σε αντίθετη από την παραπάνω κατεύθυνση. Αντί του παρελθοντικού τεμαχισμού της διαδικασίας μετάβασης προς τον κοινωνικό μετασχηματισμό, προτείνεται-αξιώνεται - η κατάργηση στην πορεία προς αυτόν κάθε ενδιάμεσου στόχου. Όλα θα γίνουν ''εδώ και τώρα'', ακόμη και η εξαφάνιση της διάκρισης ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία, μέγιστο στόχο του κομμουνισμού. Πλήρης κατάργηση των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων! Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Επικρίνεται τώρα το υπουργείο Παιδείας: Μέγας ψόγος! Διατηρείται η δομή των σχέσεων παραγωγής! Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που επιχειρεί κινείται στο πλαίσιο του καταμερισμού εργασίας της καπιταλιστικής οικονομίας, που διαμορφώνει -υποστηρίζεται- τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς αναπαραγωγής ως μηχανισμούς αναπαραγωγής των κοινωνικών τάξεων. Εντυπωσιακή ανακάλυψη, όσο και η ανακάλυψη της άντλησης υπεραξίας από την εργασιακή σχέση στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας. Και το Υπουργείο Παιδείας καλείται να καταργήσει, εδώ και τώρα, τις υπάρχουσες καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις. ''Αγία αφέλεια'' ή ''παιδική αρρώστια'' μήπως;
