Πώς θα μπορούσαν να εξηγηθούν οι ριζοσπαστικές αλλαγές στις αρχές του 20ου αιώνα σε ένα παιδί; Ο El Lissitzky, εμβληματική φυσιογνωμία της ρωσικής πρωτοπορίας, έκρυβε πολλούς λαγούς στο καπέλο του: σχεδιαστής, αρχιτέκτονας, δάσκαλος, φωτογράφος, τυπογράφος – συνδύασε με ευφάνταστο όσο και απροσδόκητο τρόπο όλες του τις ιδιότητες αναδεικνύοντας το βιβλίο σε είδος τέχνης.
Η ενασχόληση του με τις εκδόσεις και την τυπογραφία ξεκίνησε με εικονογραφήσεις για εβραϊκά παιδικά βιβλία – μια φάση αναζήτησης της καλλιτεχνικής του ταυτότητας, όπου χρησιμοποιούσε ακόμη τη χαρακτηριστική οπτική γλώσσα της art nouveau και στοιχεία από τον φολκλορικό συμβολισμό του Chagall. Σύντομα όμως προσχώρησε στον αστερισμό Malevich – εγκαταλείποντας τις στυλιζαρισμένες, συμβατικές φιγούρες για χάρη μιας γεωμετρίας που διεκδικεί τη συνομιλία της φόρμας με το περιεχόμενο, χορογραφώντας σχήματα που επιπλέουν σ’ ένα περιβάλλον έλλειψης βαρύτητας. Η απόσταση που διένυσε από αυτές τις πρώιμες – αν και άρτια εκτελεσμένες – απόπειρες ως την παγίωση του προσωπικού του ύφους κατέληξε σ’ ένα έργο που προκάλεσε αίσθηση όταν δημοσιεύτηκε στην avant garde επιθεώρηση τέχνης De Stijl του Theo van Doesburg και που με την έκδοσή του από τον εκδοτικό οίκο Skythen Verlag στο Βερολίνο (δημιούργημα μιας κολεκτίβας Ρώσων συμβολιστών ποιητών που ζούσαν στο εξωτερικό) επαναπροσδιόρισε το προϋπάρχον μοντέλο βιβλίων με εικονογράφηση: δεν είναι σύνηθες ένα βιβλίο για παιδιά να συνοδεύεται από εγχειρίδιο ανάγνωσης – από οδηγίες για το πώς θα έπρεπε να διαβαστεί. Όμως η Ιστορία Δύο Τετραγώνων (1922), το μικρό εικονογραφημένο βιβλίο του Lissitzky για παιδιά, δεν έχει τίποτα το συνηθισμένο: είναι ένα ανορθόδοξο παραμύθι για δύο διαγαλαξιακά τετράγωνα, ένα μαύρο κι ένα κόκκινο, σε μια επιχείρηση ανακατασκευής του κόσμου – ένα «επιστημονικό ρομάντσο», μια αλληγορία περί τέταρτης διάστασης και της επίδρασής της στο τρισδιάστατο σύμπαν. Είναι επίσης μια ατρόμητη εφαρμογή του σουπρεματισμού εκτός πεδίου ζωγραφικής απεικόνισης, ως στοιχείου που μέσω της τυπογραφίας καλείται να διδάξει στα παιδιά την πλαστικότητα μιας νέας γλώσσας με στιβαρό ιστορικό και κοινωνιολογικό υπόβαθρο: ο σουπρεματισμός είναι το μαύρο τετράγωνο (το Μαύρο Τετράγωνο του Malevich), ο κομμουνισμός το κόκκινο. Ο σουπρεματισμός παραλαμβάνει τον κατακερματισμένο χώρο του κυβισμού που επανεκκίνησαν οι φουτουριστές, απαλλάσσοντας τους καλλιτέχνες από το άχθος της αναπαράστασης, ο κομμουνισμός καλείται να νοηματοδοτήσει την επανάσταση στη φόρμα μ’ ένα εξίσου ισχυρό περιεχόμενο. Ως προέκταση, τέλος – ή μικρογραφία – της αρχιτεκτονικής του, τα δύο τετράγωνα αντανακλούν την προβληματική περί διαλεκτικής σχέσης άρνησης – κατάφασης για την ανατροφοδότηση της έννοιας του απείρου – που είχε ήδη αναπτύξει ο Lissitzky συστήνοντας το ντανταϊστικό περιοδικό του Kurt Schwitters και απηχούσε ενδεχομένως ψήγματα της μυστικιστικής σκέψης του Boehme διασταυρούμενα με θραύσματα εγελιανού στοχασμού.
Μέσα στο διαρκώς μεταβαλλόμενο κοινωνικοπολιτικό τοπίο της μεταπολεμικής περιόδου ο Lissitzky επινόησε έναν τρόπο ώστε κείμενο και εικόνες να συλλειτουργήσουν για να αφηγηθούν μια ιστορία με την τολμηρότητα της γεωμετρικής αφαίρεσης, διευρύνοντας τα όρια της παιδικής φαντασίας και ποντάροντας στην πιθανότητα να εξαχθεί από τα αχαρτογράφητα πεδία του ανήλικου ψυχισμού υλικό συναρπαστικότερο κι από την πιο προχωρημένη ενήλικη σκέψη – γι’ αυτό άλλωστε και η προτροπή του στην έναρξη του βιβλίου: «Μην διαβάσετε αυτό το βιβλίο. Πάρτε χαρτί. Διπλώστε κυλίνδρους. Ζωγραφίστε σε κομμάτια ξύλου. Χτίστε». Η Ιστορία Δύο Τετραγώνων υπήρξε σημείο μετάβασης για τη σύγχρονη τέχνη που, με σημερινά δεδομένα, κρίνεται ανάλογο της διαδικασίας μετάβασης του κειμένου από την υλικότητα του χαρτιού στον άυλο χώρο του διαδικτύου – και η οποία, σε αναντιστοιχία με το προαναφερθέν παράδειγμα, δεν εξελίσσεται πάντα με όρους αμιγώς καλλιτεχνικούς.
Ευαγγελία Κουλιζάκη
