Η συζήτηση περί συνταγματικής αναθεώρησης προϋποθέτει ένα πλαίσιο: η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και το δημοκρατικό, κοινωνικό κράτος δικαίου είναι μέγιστα επιτεύγματα του συνταγματικού πολιτισμού. Αυτός απειλείται από την άνοδο του νεοφασισμού στην Ευρώπη.
Το πλαίσιο οργανώνεται επί τη βάσει δύο παραδοχών: Η πρώτη είναι η αδιαπραγμάτευτη ενίσχυση της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Αυτήν αρνείται η Άκρα Δεξιά. Η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία θωρακίστηκε συνταγματικώς στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Η δεύτερη: Αυτές οι χώρες, με όλες τις αντιφάσεις τους, είναι δυτικές Δημοκρατίες που απειλούνται από την Άκρα Δεξιά. Η δική μας, με όλες τις δικές της, που επίσης απειλείται, δεν είναι, αλλά πρέπει να γίνει. Ας το σκεφτούμε κι αλλιώς: Ο κοινωνικός μετασχηματισμός, προς τον δημοκρατικό σοσιαλισμό, θα έχει αφετηρία τη ριζοσπαστική, κοινωνική εξέλιξη της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Αυτή, στη χώρα μας, θα πρέπει πρωτίστως, να απαλλαγεί από τις στρεβλώσεις της. Τούτο σημαίνει ότι χρειάζεται να εκδημοκρατίσουμε τη Δημοκρατία μας, ώστε να γίνει Δημοκρατία του γενικού συμφέροντος, η οποία θα συνιστά πεδίο της πολιτικής και των διακυβεύσεών της: θεσμικών, πολιτικών, κοινωνικών, ταξικών. Το οικονομικό ζήτημα μπορεί να μετατραπεί σε θεσμικό, πολιτικό, δημοκρατικό ζήτημα. Αυτό αναμένει η Άκρα Δεξιά.
Όσο ανέφικτη φαίνεται η δημοκρατική, αλληλέγγυα, πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, άλλο τόσο επίκαιρη είναι, όπως και ο συσχετισμός της έννοιας «λαός» με αυτήν του ευρωπαϊκού Δήμου: Ποιο θα είναι το συντακτικό υποκείμενο ενός αναγκαίου δημοκρατικού, ευρωπαϊκού Συντάγματος; Η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία τελεί διαρκώς υπό την κρίση των πολιτών, ευρισκόμενη η ίδια σε κρίση. Είναι πολύμορφη κρίση, αλλά κυρίως είναι η καθημερινότητα, η οποία και στις συνθήκες της πρότερης «κανονικότητας» γεννούσε μικρές κρίσεις. Αυτές εκδηλώνονται ως σύμπτωμα της συνολικής κρίσης του πολιτικού συστήματος. Η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία δεν είναι «κανονική»∙ είναι κυριολεκτικώς κρίσιμη. Εδώ διακυβεύεται η προοπτική της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, χωρίς τη θεσμική ανανέωση της οποίας κανένα αίτημα δημοκρατικού - σοσιαλιστικού μετασχηματισμού δεν έχει προοπτική. Παραμένει απλώς αίτημα προς ικανοποίηση, ξεχασμένο στο ταμείο της ιστορίας. Το κράτος κατανοείται και ως μηχανισμός διαχείρισης κρίσεων, και ως εγγυητής ασφάλειας, ελευθεριών και δικαιωμάτων και στήριξης των ασθενέστερων. Οι πολίτες καταλαβαίνουν τις λειτουργίες του κράτους στην ενιαία μορφή τους, από τη σειρά αναμονής μέχρι τις θεμελιώδεις τομές. Ανακαθορίζεται, λοιπόν, και η σημασία του δημόσιου χώρου, διότι εντός αυτού σημειώνονται τα παραπάνω.
Ο δημόσιος χώρος δεν είναι μόνο πεδίο διαβουλεύσεων, αλλά και χώρος των κρίσιμων διακινδυνεύσεων, όπως η διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και η ζητούμενη ισορροπία συμμετοχής και αντιπροσώπευσης, και συγκαθορίζεται από την αυτονομία του πεδίου της πολιτικής. Έξω από αυτό το πεδίο, η Δημοκρατία μαραίνεται. Στον δημόσιο χώρο θα συζητηθεί η αναθεωρητική πρόταση. Εκεί θα σκεφτούμε πόσο βαραίνουν -όχι ότι δεν χρειάζονται- τα αμεσοδημοκρατικά αντίβαρα στην αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, ώστε αυτή να μην καταστεί άθροισμα δημοψηφισματικών επιλογών, αλλά να δεσπόζει η αρχή του γενικού συμφέροντος. Εκεί θα εμπλουτιστεί πολιτικά η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, που μόνο ξεπερασμένη δεν είναι. Εκεί θα αναλογιστούμε αν η ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας είναι θεσμικό αντίβαρο ή επιλογή που απαιτεί δυσεπίτευκτες συναινέσεις, αλλάζει το κυβερνητικό σύστημα και επιβάλλει ισορροπία ανάμεσα στην εκτελεστική εξουσία και σε μία μονοπρόσωπη αρχή, που δεν υπόκειται σε κοινοβουλευτικό έλεγχο, που μπορεί να αμφισβητήσει κοινοβουλευτικές αποφάσεις, αλλά και να παρεμβαίνει απευθείας στην πολιτική ζωή. Γιατί χρειάζεται κάτι τέτοιο; Το πεδίο του δημόσιου λόγου είναι το πραγματικό πεδίο της ηγεμονίας: Ποιες αντιλήψεις κυριαρχούν σε αυτό σήμερα; Δεν υπάρχει πολιτική έξω από τον δημόσιο χώρο. Το Σύνταγμα οριοθετεί τον ιδιωτικό χώρο ως πεδίο ατομικής αυτονομίας και οργανώνει τον δημόσιο χώρο ως πεδίο της πολιτικής κοινωνίας. Σε αυτό το πεδίο θα κριθεί η σχέση δημόσιου και ιδιωτικού και η συνταγματική της αποτύπωση.
Τι βαραίνει τώρα στο ζύγι; Το δημόσιο ή το ιδιωτικό; Πάντα, άλλωστε, η μείζων διακινδύνευση, παντού στην Ευρώπη, είναι ποιος ορίζει τη δημόσια σφαίρα: οι δυνάμεις της πολιτικής και κοινωνικής Δημοκρατίας ή ο αντιδημοκρατικός νεοφιλελευθερισμός; Μη αναθεωρήσιμο είναι το δημοκρατικό, κοινωνικό κράτος δικαίου. Αυτό, όμως, είναι ζήτημα συσχετισμού δυνάμεων, κάτι που θα αποκρυσταλλωθεί στο αναθεωρητικό αποτέλεσμα και, ίσως, και να το καθορίσει.
Στέφανος Δημητρίου, διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
