Με το κείμενο αυτό προσπαθώ να ταξινομήσω ύστερες σκέψεις που ακολούθησαν την παρουσίαση του βιβλίου της καθηγήτριας Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης, Lynn Abrams, με τίτλο Θεωρία προφορικής ιστορίας. Πρόκειται για βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό από τις εκδόσεις Πλέθρον, σε μετάφραση μάλιστα του παλαίμαχου εκδότη Λουκά Ρινόπουλου και επιστημονική επιμέλεια της Ρίκης βαν Μπούσχοτεν, ομότιμης, πλέον, καθηγήτριας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και προέδρου της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα. Η ταξινόμηση αυτή είναι αναγκαία –και χρήσιμο να γίνει δημόσια– καθώς ο γράφων ήταν ένας από τους ομιλητές κατά την παρουσίαση του βιβλίου στη Θεσσαλονίκη, μια μόλις μέρα πριν την έναρξη του 3ου Διεθνούς Συνεδρίου Προφορικής Ιστορίας με τίτλο «Αντί-αρχεία: επανεξετάζοντας την Ιστορία από τα κάτω», που διεξήχθη στην πόλη (3-5 Ιουνίου), στη μνήμη της Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος. Μάλιστα στο συνέδριο αυτό η Lynn Abrams υπήρξε κεντρική ομιλήτρια.
Στόχος μου δεν είναι να επαναλάβω εδώ τα όσα ειπώθηκαν στην παραπάνω εκδήλωση. Το βιβλίο, άλλωστε, θα παρουσιαστεί και θα κριθεί από αρμοδιότερους εμού στις σχετικές σελίδες των εφημερίδων. Ωστόσο, υπήρξε αφορμή για μια «αναστοχαστική», όπως λέμε, επαναπροσέγγιση της προφορικής ιστορίας, της ίδιας της ιστορίας της, των ζητημάτων που έθεσε και εξακολουθεί να θέτει, αλλά και της σύγχρονης προοπτικής της. Η Lynn Abrams τοποθετείται απέναντι στην επί δεκαετίες πορεία της προφορικής ιστορίας, ιδιαίτερα στον αγγλοσαξωνικό χώρο, για να διακρίνει τρεις κυρίως φάσεις ανάπτυξής της: α) την παλαιότερη, στην οποία η προφορική ιστορία επιχειρήθηκε να χρησιμοποιηθεί ως επικουρικό ή αποκλειστικό «τεκμήριο» εκεί όπου απουσίαζαν εντελώς ή ήταν λιγοστά τα γραπτά τεκμήρια, β) τη φάση της «χειραφέτησης» της προφορικής ιστορίας από τη θετικιστική της χρήση, όταν και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον ως το «όπλο» των ανώνυμων της ιστορίας και ταυτόχρονα απέκτησε κινηματικά χαρακτηριστικά, αφού οι άφωνες ομάδες ήρθαν στο προσκήνιο για να καταθέσουν το ιστορικό τους βίωμα και γ) τη σύγχρονη φάση, στην οποία η προφορική ιστορία δεν είναι πια ο «εργολάβος της αντίστασης» αλλά μια δραστηριότητα ανάμεσα στην ακαδημαϊκή και την κοινωνική διάσταση, περισσότερο ενισχυτική –από τεχνική άποψη– των επιμέρους συλλογικών ταυτοτήτων που την εφαρμόζουν παρά οργανωτική μιας κοινωνικής «αντίρρησης» απέναντι στην ακαδημαϊκή ιστορία.
Αν, όμως, η προφορική ιστορία δεν έχει «ακαδημαϊκή εγκυρότητα», τότε γιατί τόσος λόγος γι’ αυτήν, και μάλιστα από πανεπιστημιακούς; Ακολουθώντας την άποψη που διατύπωσε πρόσφατα ο συνάδελφος και φίλος Χάρης Αθανασιάδης στη γνωστή μελέτη του Τα αποσυρθέντα βιβλία, θα έλεγα ότι στην πραγματικότητα είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα στην ακαδημαϊκή και τη δημόσια ιστορία, μέρος της οποίας θα πρέπει να θεωρήσουμε και την προφορική. Οι (γραπτές) ιστορικές πηγές, ο ακαδημαϊκός ιστοριογραφικός λόγος, τα εκλαϊκευτικά κείμενα, τα σχολικά εγχειρίδια, οι ειδικές εκπομπές κ.ο.κ. συγκροτούνται όλα στη βάση της αφήγησης, όπως έχουν δείξει σπουδαίοι επιστήμονες και φιλόσοφοι (ο Paul Ricoeur, για παράδειγμα), και έχουμε επεξεργαστεί κάπως κι εδώ στα ελληνικά ακαδημαϊκά πράγματα, με αφορμή τη μελέτη της δεκαετίας του 1940 (βλ. π.χ. Βασίλης Δαλκαβούκης - Ελένη Πασχαλούδη - Ηλίας Σκουλίδας - Κατερίνα Τσέκου [επιμ.], Αφηγήσεις για τη δεκαετία του 1940. Από το λόγο του κατοχικού κράτους στη μετανεωτερική ιστοριογραφία, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011). Στη βάση αυτή, όμως, η προφορική ιστορία, που είναι η κατεξοχήν αφήγηση, αναβαθμίζεται σε «συνομιλητή», καθώς αναδεικνύει όψεις της βιωμένης πραγματικότητας που είτε αδυνατούν να προσεγγίσουν είτε ηθελημένα παραβλέπουν όλες οι άλλες μορφές «αφήγησης».
Ωστόσο, μια διαδικασία σαν κι αυτή προϋποθέτει μια επιστημολογική συναίνεση, ότι η περίφημη «ιστορική αλήθεια» είναι φενάκη και μόνο λιγότερο ή περισσότερο κοντινές προσεγγίσεις της μπορούμε να έχουμε, κι αυτές πάντοτε από «θέση». Μα μήπως τα γεγονότα δεν συνέβησαν; Το ζήτημα δεν είναι αυτό, δηλαδή, με φιλοσοφικούς όρους, δεν είναι οντολογικό αλλά γνωσιολογικό: πώς γνωρίζουμε αυτό που κάθε φορά συνέβη; Ποιες διαμεσολαβημένες φωνές επιλέγουμε να ακούσουμε και ποιες όχι; Ποιες είναι διαθέσιμες να «μιλήσουν» και για ποιους λόγους; Κάτω από ποιους όρους; Στο πλαίσιο αυτό, η προφορική ιστορία φαίνεται να αποκτά σήμερα τον ρόλο που της αναλογεί όχι μόνο στον «εκδημοκρατισμό» της ιστορίας και της ιστοριογραφίας αλλά, πολύ περισσότερο, στην πολυ-υποκειμενική, πολυπρισματική και βιωματική προσέγγιση της πραγματικότητας. Σήμερα, ειδικά, που οι «μεγάλες θεωρίες», οι «αντικειμενικές αλήθειες» και οι μονιστικές προσεγγίσεις έχουν καταδείξει προ πολλού τα όριά τους.
Βασίλης Δαλκαβούκης
* Ο Βασίλης Δαλκαβούκης είναι επίκουρος καθηγητής Εθνογραφίας του Ελλαδικού Χώρου στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
