Το πρόσφατο βρετανικό δημοψήφισμα μας θύμισε με τον πιο εμβληματικό τρόπο ότι όταν ένα κράτος μετέχει ενός διεθνούς οργανισμού ή μιας διεθνούς συμφωνίας, συνήθως εκπίπτει μέρους των κυριαρχικών του δικαιωμάτων. Η έκπτωση αυτή θεωρείται επωφελής όταν λειτουργεί προσθετικά ως προς επιδιώξεις που δεν είναι εφικτές βάσει των δυνατοτήτων ενός μόνο κράτους. Τι συμβαίνει όταν ένα κράτος μετέχει ενός διεθνούς οργανισμού που προωθεί παράλληλα σημαντικά ωφέλιμες αλλά και επικίνδυνα επιζήμιες (π.χ. μέτρα λιτότητας) επιλογές για τους πολίτες; Η στρατηγική του παράλληλου προγράμματος συνιστά μια προσπάθεια μείωσης αυτών των επιζήμιων συνεπειών. Αναγνωρίζει μια ήττα: την αδυναμία ακύρωσης των επιζήμιων για τους πολίτες πολιτικών στο άμεσο παρόν. Προϋποθέτει την ύπαρξη ρωγμών μέσω των οποίων μπορεί μελλοντικά να οδηγηθούμε σε ακύρωση των επιζήμιων δεσμεύσεων. Υπονοεί ότι επιλογές που θα διοχετευθούν από αυτές τις ρωγμές, μπορούν να προωθήσουν μια κοινωνικά δίκαιη πολιτική. Για παράδειγμα, αύξηση του ΕΝΦΙΑ για τις μεγάλες ιδιοκτησίες αλλά και ταυτόχρονη μείωση του για τις μικρότερες, κατάργηση του τέλους των πέντε ευρώ στα νοσοκομεία και εμπέδωση της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης των ανασφάλιστων, αποψίλωση των αρμοδιοτήτων των Συμβουλίων Διοίκησης των ΑΕΙ, αλλά και επαναφορά των υποτροφιών του ΙΚΥ και των προκηρύξεων θέσεων διδακτικού προσωπικού στα ΑΕΙ.
Η διαχείριση του προσφυγικού από την κυβέρνηση συνιστά ένα παραδειγματικό τοπίο κατανόησης της έννοιας του παράλληλου προγράμματος. Η κυβέρνηση προώθησε εξαρχής μια αντιμετώπιση των προσφύγων ριζικά διαφορετική από αυτήν προηγούμενων κυβερνήσεων. Παρουσιάστηκε το ανθρώπινο πρόσωπο του διωκόμενου πρόσφυγα έναντι των μέχρι τότε στερεοτύπων του «επικίνδυνου λαθρομετανάστη εισβολέα». Τα κέντρα κράτησης περιορίστηκαν στα νησιά και η παραμονή σε αυτά περιορίστηκε από πολύμηνη σε 3 περίπου εβδομάδες. Το Λιμενικό Σώμα μετατράπηκε από μηχανισμό απάνθρωπων απωθήσεων σε φορέα υπεράνθρωπης διάσωσης στη θάλασσα. Το μεγαλύτερο -σίγουρα όχι όλο- μέρος του κρατικού μηχανισμού, με βασικό βραχίονα το στρατό, ενεργοποιήθηκε στην κατεύθυνση της ανθρωπιστικής βοήθειας. Τα δεδομένα αυτά δημιούργησαν μια άλλη πραγματικότητα για τους πρόσφυγες ,αλλά κυρίως για την ελληνική κοινωνία. Μέρος αυτής της νέας πραγματικότητας είναι και η βία με την οποία η Ακροδεξιά αντιδρά στην ακύρωση της ξενοφοβίας ως κεντρικού πολιτικού δόγματος. Το κράτος βέβαια δεν συνιστά μια ομοιόμορφη οντότητα και ορισμένοι φορείς της κρατικής εξουσίας, κυρίως στον χώρο των ΟΤΑ και της Εκκλησίας, επαναφέρουν ξενοφοβικά προτάγματα. Το πλαίσιο όμως της κεντρικής κυβερνητικής γραμμής είναι ριζικά διαφορετικό από τις επιλογές της συντριπτικής πλειοψηφίας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων.
Η διαφοροποίηση αυτή φανερώνει τους δομικούς περιορισμούς κάθε παράλληλου προγράμματος. Τα βόρεια σύνορα της χώρας έκλεισαν για τους πρόσφυγες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια χώρα μόνη της δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το προσφυγικό. Αντιμέτωπη με αυτό το αδιέξοδο, η κυβέρνηση αποδέχθηκε τη συμφωνία Ε.Ε. - Τουρκίας. Οι επαναπροωθήσεις στην Τουρκία που προβλέπει η συμφωνία βιάζουν τα δικαιώματα των προσφύγων, ακυρώνουν βασικές παραδοχές του διεθνούς δικαίου και του αξιακού συστήματος της Αριστεράς. Η αποτελεσματικότητα της συμφωνίας στον βραχύ χρόνο δεν πρέπει να μας ξεγελά. Η ουσιαστική αποτελεσματικότητα της βασίζεται στη μεταφορά προσφύγων από την Τουρκία προς την Ε.Ε. και στην άρση περιορισμών μετακίνησης των Τούρκων πολιτών εντός της Ε.Ε. Αν αυτές οι προϋποθέσεις ήταν από την αρχή αμφίβολες, το βρετανικό δημοψήφισμα τις θέτει υπό ακύρωση. Η αδυναμία πρόβλεψης των νέων εξελίξεων έχει επισημανθεί από τα πλέον επίσημα χείλη. Με αυτό το δεδομένο, κάθε κίνηση ενίσχυσης των διαδικασιών έκδοσης και επαναπροώθησης προσφύγων προς την Τουρκία που υπαγορεύεται από υπό κατάρρευση συμφωνίες, δεν έχει καμία απολύτως ανταλλακτική πολιτική αξία. Καταργεί κάθε έννοια παράλληλου προγράμματος στο προσφυγικό. Αν η σύλληψη της έννοιας του παράλληλου προγράμματος βασίζεται πάνω στην εμπειρία μιας ήττας, ο ΣΥΡΙΖΑ οφείλει να δει πέρα από την έκβαση της μάχης. Ας μην «ποντάρουμε» σε μια συμφωνία που νομοτελειακά καταρρέει. Παράλληλα, ας βοηθήσουμε όσους πρόσφυγες ζώντας μήνες στην Ελλάδα αποφάσισαν να επιστρέψουν στη Συρία και τώρα αναζητούν τρόπους για το ταξίδι της επιστροφής. Πριν να είναι αργά, ας προετοιμαστεί η χώρα για κάθε ενδεχόμενο και ας αναζητήσει άλλες βιώσιμες στρατηγικές και συμφωνίες περί του προσφυγικού ζητήματος.
* Ο Γιώργος Αγγελόπουλος διδάσκει στο ΑΠΘ
