του Μανώλη Πατηνιώτη
Αφορμή για τις σκέψεις που ακολουθούν είναι η προετοιμασία για τη διοργάνωση ενός μεγάλου συνεδρίου που θα πραγματοποιηθεί τον ερχόμενο Νοέμβριο στο Μαράσλειο Διδασκαλείο. Το θέμα του συνεδρίου είναι η συμβολή της Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών στη διδακτική των Φυσικών Επιστημών. Απευθύνεται στον κόσμο της εκπαίδευσης και έχει τον τίτλο: «Μια άλλη επιστημονική εκπαίδευση είναι δυνατή(;)» Το φετινό συνέδριο είναι το 9ο μιας σειράς συνεδρίων που ξεκίνησαν το 2001 και έχουν αποτελέσει σημείο αναφοράς για τους ανθρώπους που προβληματίζονται ως προς τους τρόπους με τους οποίους ο θεωρητικός στοχασμός γύρω από τις επιστήμες και την τεχνολογία μπορεί να εκβάλει στη σχολική τάξη και να γονιμοποιήσει τη σκέψη μαθητών και μαθητριών. Μια σημαντική ιδιαιτερότητα είναι ότι φέτος, για πρώτη φορά, τη διοργάνωση του συνεδρίου δεν την αναλαμβάνει ένα τμήμα Παιδαγωγικών, αλλά το τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ο ακαδημαϊκός χώρος που συζητά αυτά τα ζητήματα είναι ευρύς και δραστήριος, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Οργανώνει συνέδρια, συγκροτεί δίκτυα και εκδίδει έγκυρα επιστημονικά περιοδικά, τα οποία μάλιστα έχουν από τις μεγαλύτερες κυκλοφορίες στον χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών. Όπως είναι φυσικό, οι απόψεις ποικίλλουν σημαντικά και δεν λείπουν οι ενδοακαδημαϊκές έριδες. Ωστόσο, κοινός παρονομαστής του εγχειρήματος είναι η επιδίωξη συγκρότησης ενός θεωρητικού λόγου που θα αναδεικνύει τη σημασία ενσωμάτωσης της ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης στα προγράμματα διδασκαλίας της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Μπορούν η ιστορία και η φιλοσοφία των επιστημών να συνυπάρξουν με τη διδασκαλία των επιστημών; Σε ποιο πλαίσιο είναι δυνατό να υλοποιηθεί αυτή η συνύπαρξη; Μπορεί ο θεωρητικός λόγος για τις επιστήμες να σταθεί αυτόνομα στα προγράμματα διδασκαλίας; Ποια θα ήταν η φύση και ο στόχος (τα «προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα») ενός τέτοιου κύκλου μαθημάτων;
Εάν συνοψίσουμε την ελληνική εμπειρία γύρω από αυτά τα ζητήματα, θα διαπιστώσουμε ότι, παρά τις υπεραισιόδοξες και συχνά μεγαλεπήβολες συναφείς διακηρύξεις, τα αποτελέσματα στην πράξη είναι πενιχρά. Είναι όμως από τις περιπτώσεις που δεν μπορούμε να ψέξουμε την εθνική μας κακοδαιμονία γι' αυτό. Απλώς, η ελληνική εμπειρία συνοψίζει τη διεθνή αμηχανία μπροστά στα συγκεκριμένα ερωτήματα. Εν πάση περιπτώσει, ελληνικό είναι το συνέδριο, για τα καθ' ημάς θα μιλήσουμε.
Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες για την εισαγωγή της ιστορίας και φιλοσοφίας των επιστημών στα προγράμματα διδασκαλίας. Στα τέλη της δεκαετίας του '90 έγινε προσπάθεια εισαγωγής στο Λύκειο του μαθήματος Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, για τις ανάγκες του οποίου γράφτηκε και σχετικό εγχειρίδιο· καθιερώθηκαν, επίσης, τα περίφημα ιστορικά σημειώματα στα εγχειρίδια μαθηματικών και φυσικών επιστημών· ενθαρρύνθηκε η διδασκαλία της «φύσης της επιστήμης» συμπληρωματικά ή σε αντιδιαστολή με τη διδασκαλία του καθαυτό επιστημονικού περιεχομένου· τέλος, έγιναν μεμονωμένες απόπειρες από ανθρώπους που είχαν την απαιτούμενη ενέργεια να τροφοδοτήσουν τα προγράμματα διδασκαλίας με τις γνώσεις και το προσωπικό ενδιαφέρον τους για το αντικείμενο (αξιομνημόνευτος για τις πρωτοποριακές πρωτοβουλίες του και την έντονη συγγραφική παρουσία του ο Αντρέας Κασσέτας, που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας).
Ας μου επιτραπεί μια αφοριστική κρίση: μακροπρόθεσμα, τίποτα απ' όλα αυτά δεν δούλεψε. Το μάθημα Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας ατύχησε ως παραφωνία σε ένα Λύκειο-φροντιστήριο προσανατολισμένο αποκλειστικά στην τελική δοκιμασία των εξετάσεων, και μαζί με αυτό ατύχησε το αξιόλογο εγχειρίδιο που το συνόδευε. Πολλές από τις ώρες που ήταν αφιερωμένες στη διδασκαλία της Ιστορίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας χρησιμοποιήθηκαν για την αναπλήρωση χαμένων ωρών άλλων μαθημάτων («σκληρής επιστήμης»), ενώ τα ιστορικά σημειώματα των εγχειριδίων προσπερνιούνται ως «εκτός ύλης». Η σύνδεση της διδασκαλίας των επιστημονικών μαθημάτων με την ιστορία και τη φιλοσοφία των επιστημών επιχειρείται μόνο όπου –και στον βαθμό που– θεωρείται ότι θα καταστήσει το αντικείμενο της αντίστοιχης επιστήμης πιο θελκτικό και εύληπτο.
Υπάρχει μια έκδηλη επιφυλακτικότητα όσον αφορά την παρουσία της ιστορίας και φιλοσοφίας των επιστημών στα προγράμματα διδασκαλίας. Τι αποτυπώνει αυτή η επιφυλακτικότητα; Τον φόβο ότι αν στραφούμε σε αυτά τα αντικείμενα, τα παιδιά δεν θα μάθουν «επιστήμη»· ότι θα σπαταλήσουν τον πολύτιμο χρόνο τους σε άσχετα προς τις επικείμενες εξετάσεις θέματα· ότι θα αποπροσανατολιστούν και θα υπονομευτεί η πίστη τους στο κύρος της επιστήμης και της τεχνολογίας, διότι τα ανώριμα δεκατετράχρονα δεν είναι ασφαλώς σε θέση να εκτιμήσουν τις εκλεπτυσμένες προσεγγίσεις που χρησιμοποιούνται για τη θεωρητική μελέτη των επιστημών.
Ποιος έχει αυτούς τους φόβους; Πιθανότατα πολλοί εκπαιδευτικοί, γονείς, μαθητές και μαθήτριες. Αυτό που έχει σημασία, όμως, κι αυτό που τελικά αποτελεί τη ρίζα του προβλήματος, είναι ότι οι φόβοι αυτοί είναι εγγεγραμμένοι στην ίδια τη δομή των προγραμμάτων διδασκαλίας. Ας μην κρυβόμαστε: τα προγράμματα διδασκαλίας δίνουν έμφαση στη διδασκαλία των επιστημών και αποθαρρύνουν ή περιθωριοποιούν κάθε εκπαιδευτική προσέγγιση που απειλεί να υπονομεύσει ή να θέσει υπό συζήτηση το υπερβατικό γνωσιολογικό κύρος και την «αυτονόητη» πρακτική χρησιμότητα τη επιστήμης. Η πολιτική αυτή, σε ένα πρώτο επίπεδο, οδηγεί στην παραγωγή εκπαιδευτικών εγχειριδίων που ροκανίζουν τον χρόνο και τη ζωτικότητα νέων ανθρώπων ή τους γεμίζουν ενοχές για την αδυναμία τους να ανταποκριθούν στο επίπεδο φορμαλιστικής εκζήτησης που απαιτείται από αυτούς. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, ενορχηστρώνει μια σχέση αντιπαλότητας ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς και μαθητές, στον βαθμό που οι πρώτοι καλούνται να πείσουν τους δεύτερους με τη βία για την κεντρική θέση που οφείλει να κατέχει στη μόρφωσή τους η εμπέδωση της σχολικής επιστήμης. Σε ένα τρίτο και κρισιμότερο επίπεδο, εδραιώνει την εξόχως προβληματική διάκριση ανάμεσα σε πολίτες που καταλαβαίνουν από επιστήμες και σε πολίτες που «είναι της θεωρητικής» -- οι δεύτεροι στην πλειονότητά τους ακόμα γυναίκες.
Εδώ και πολλά χρόνια, η ιστορία και η φιλοσοφία της επιστήμης συνθέτουν έναν λόγο που ενθαρρύνει τον κριτικό αναστοχασμό του παρελθόντος της επιστήμης, καθώς και των τρόπων με τους οποίους προσπελαύνουμε την αλήθεια για τον κόσμο και τον εαυτό μας. Στον βαθμό που οι επιστήμες αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο του δυτικού πολιτισμού, ο λόγος αυτός αποτελεί, κατ' ουσία, έναν κριτικό αναστοχασμό του παρόντος. Σε αυτή τη βάση, συγκροτούνται διεπιστημονικές αναγνώσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, στο πλαίσιο των οποίων η ιστορία και η φιλοσοφία συνομιλούν με την κοινωνική ανθρωπολογία, τις σπουδές φύλου, τις κοινωνικές επιστήμες και τις μετααποικιακές σπουδές. Αν φοβόμαστε ότι η παρουσία αυτής της προβληματικής στην εκπαίδευση θα κλονίσει το κύρος του τεχνοεπιστημονικού προτύπου της ύστερης νεωτερικότητας, τότε κάποιο πρόβλημα πρέπει να υπάρχει με αυτό το πρότυπο. Και αν ο τρόπος να διασώσουμε το κύρος του είναι να ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριες να λύσουν περισσότερες και δυσκολότερες ασκήσεις φυσικής, τότε κάποιο πρόβλημα πρέπει να υπάρχει με αυτή την εκπαίδευση και το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να ξανασκεφτούμε τις προκείμενες στις οποίες θεμελιώνεται.
*O Μανώλης Πατηνιώτης διδάσκει ιστορία των επιστημών και των τεχνικών στους νεότερους χρόνους, στο Τμήμα Μεθοδολογίας Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (ΜΙΘΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών και είναι μέλος του Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού (ΣΕΠ) του ΕΑΠ, στον κύκλο σπουδών Ευρωπαϊκός Πολιτισμός.
*Το 9o Πανελλήνιο Συνέδριο Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών θα πραγματοποιηθεί από 11 έως 13 Νοεμβρίου 2016 στο Μαράσλειο Διδασκαλείο. Η ηλεκτρονική διεύθυνση με όλες τις σχετικές πληροφορίες είναι: hpsst.wordpress.com
****
Η «Μεταπολίτευση» παρουσιάζεται στη Θεσσαλονίκη
Την Παρασκευή 13 Μαΐου και ώρα 19.00, στην αίθουσα Ουίλιαμ Σαίξπηρ/Περίπτερο 15, στην 13η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου, στη Θεσσαλονίκη, στις εγκαταστάσεις της ΔΕΘ-HELEXPO οι εκδόσεις Θεμέλιο παρουσιάζουν τον συλλογικό τόμος Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο δύο αιώνων, με επιμέλεια των Μάνου Αυγερίδη, Έφη Γαζή, Κωστή Κορνέτη. Ομιλητές: Ελένη Πασχαλούδη, Γιάννης Τσίρμπας, Μικέλα Χαρτουλάρη. Συντονισμός: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς.
Παρουσίαση του Αρχειοταξίου στη Θεσσαλονίκη
Το Σάββατο 13 Μαΐου, ώρα 16.00, στην Αίθουσα Αριστοτέλης/Περίπτερο 13, στην 13η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου, στη Θεσσαλονίκη, στις εγκαταστάσεις της ΔΕΘ-HELEXPO παρουσιάζεται το τελευταίο τεύχος (17) του σπεριοδικού των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχειοτάξιο, που είναι αφιερωμένο στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Ελλάδα. Μικρές ιστορίες ενός Μεγάλου Πολέμου. Ομιλητές: Μανώλης Πιμπλής, Μίλτος Πολυβίου, Λουκής Χασιώτης, Συντονισμός: Άννα Μαλικιώση.
