Του Στάθη Λουκά
Ο αείμνηστος Μενέλαος Παπάς, γενικός πρόξενος μέχρι τον Οκτώβριο του 2014 -οπότε απέθανε πρόωρα- μου διηγούνταν μια «προφορική μνήμη»: Ότι ο μέχρι και το 1941 Έλληνας πρόξενος της Τεργέστης τέθηκε σε «κατ' οίκον περιορισμό». Όπου, σύμφωνα με το διήγημα του -αειθαλή 99 ετών- Σπύρου Ξυδιά Δελλαπόρτα, αυτοκτόνησε μαζί με όλη την οικογένειά (συνολικά τέσσερα άτομα). Ο «κατ' οίκον περιορισμός» δεν οφειλόταν τόσο και μόνο στην εμπόλεμη κατάσταση, όσο στο γεγονός ότι μετά τους ρατσιστικούς νόμους -του Νοεμβρίου 1938- ο εν λόγω πρόξενος εξέδιδε «φύλλα πορείας» με επικολλημένη φωτογραφία (διαβατήρια), όπου αναγραφόταν ότι ο εν λόγω Εβραίος ήταν ελληνικής καταγωγής (π.χ. γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη ή την Κέρκυρα κ.λπ.) και εφοδιασμένος με αυτό μπορούσε να φύγει από την Ιταλία. Αυτό ενοχλούσε τις ιταλικές αρχές και η ενόχληση θα έγινε πιο έντονη -κατά τον Μενέλαο Παπά- όταν εξέδιδε «φύλλα πορείας» και για Εβραίους μη ελληνικής καταγωγής, αναγράφοντας σ' αυτά το αντίθετο.
Το όνειρο του Μενέλαου Παπά ήταν να γίνει μια έρευνα, ξεκινώντας από τα αρχεία τού τότε προξενείου, που είναι σε μια αποθήκη της ελληνικής κοινότητας, και να επεκταθεί στα αρχεία του ιταλικού κράτους που υπάρχουν στην Τεργέστη, σε συνεργασία με την εδώ εβραϊκή κοινότητα.
Μέχρι εδώ και λίγες ημέρες, φαινόταν ότι είναι δυνατόν η επιθυμία αυτή του Μενέλαου να πάρει σάρκα και οστά. Η «Ημέρα της Μνήμης» (ημέρα που μπήκε ο Κόκκινος Στρατός στο Άουσβιτς) τιμάται με μεγάλη επισημότητα στην Τεργέστη, μια και στην πόλη υπάρχει το μοναδικό κρεματόριο σε χώρα της Δυτικής Ευρώπης και διατηρείται σαν Εθνικό Ιστορικό Μνημείο. Στις εκδηλώσεις που έγιναν 26, 27 και 28 Ιανουαρίου επικοινωνήσαμε με μέλη του Δ.Σ. της εβραϊκής κοινότητας και τους τέθηκε το ερώτημα αν η υποθετική «προφορική μνήμη» επιβεβαιώνεται από γραπτές και προφορικές μνήμες που τυχόν υπάρχουν στη δική τους κοινότητα. Πράγματι, σε συνάντηση, που έγινε μετά από δέκα σχεδόν ημέρες με τον υπεύθυνο για την κουλτούρα της εβραϊκής κοινότητας και έναν ιστορικό τους, μας επιβεβαιώθηκε ότι υπάρχουν μερικές περιπτώσεις «φύλλων πορείας» και για Εβραίους μη ελληνικής καταγωγής. Για πρώτη φορά επιβεβαιώνεται και επίσημα η υπόθεση του αείμνηστου Μενέλαου Παπά.
Συμφωνήσαμε να δημιουργηθεί μια επιστημονική επιτροπή ντόπιων επιστημονικών φορέων (Πανεπιστήμιο Τεργέστης, Περιφερειακό Ινστιτούτο για την Ιστορία του Αντιφασιστικού Απελευθερωτικού Κινήματος) καθώς και αντίστοιχου ελληνικού φορέα, που θα συντόνιζε μια οριζόντια έρευνα σε όλα τα ιστορικά αρχεία που υπάρχουν στην Τεργέστη και όπου είναι δυνατό να αντληθούν συμπληρωματικές πληροφορίες.
Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να γίνουν προσιτά -μέσα από μια συντονισμένη και με τις ελληνικές αρχές διαδικασία- και τα τότε αρχεία του ελληνικού προξενείου. Γι' αυτόν τον σκοπό στάλθηκε επιστολή, από το ελληνικό προξενείο, στην ελληνική πρεσβεία της Ρώμης. Η απάντηση καρεκλοκένταυρου διπλωμάτη της Ρώμης, που δυστυχώς φαίνεται να τη συμμερίζεται το υπουργείο Εξωτερικών, είναι αρνητική. Το επιχείρημα είναι ότι -στα εδώ και σχεδόν ογδόντα χρόνων αρχεία- διαφυλάσσονται πολύτιμα κρατικά μυστικά. Στους διάφορους ανεύθυνους της Ρώμης και στους υπεύθυνους των Αθηνών ξεφεύγουν ορισμένα βασικά στοιχεία και γνωρίσματα της πραγματικότητας της συγκεκριμένης πόλης:
α. Ότι το δημοκρατικό και αντιφασιστικό κίνημα επέβαλε να γίνει το πρώην εργοστάσιο ρυζιού (που έγινε, μετά τις 08-09-1943, «στρατόπεδο συγκέντρωσης και κρεματόριο»), εθνικό μνημείο. Η κυριαρχούσα διευθύνουσα τάξη, τις δεκαετίες του '50 και του '60, προσπαθούσε να το κρατήσει μυστικό. Πράγμα που έχει καταγγείλει και στο τελευταίο βιβλίο του ο γνωστός διανοούμενος Claudio Magris.
β. Ότι στις 23 Απριλίου 1944 κρεμάστηκε, μαζί με 49 κατοίκους της Τεργέστης, και ο Έλληνας της διασποράς Μάρκος Ευθυμιάδης, στον οποίο το Πανεπιστήμιο της Τεργέστης απέμεινε το πτυχίο -μετά θάνατον- σαν «αγωνιστή της ελευθερίας».
γ. Ότι τις 25 Απρίλη, που είναι στην Ιταλία εθνική γιορτή, εορτάζεται η αντίσταση ενάντια στον φασισμό και στην Τεργέστη γίνεται ειδική τελετή -θρησκευτική και πολιτική- στο προαναφερθέν εθνικό μνημείο και επομένως το θέμα δεν θα περάσει απαρατήρητο.
δ. Ότι μέσα στον Μάιο θα γίνει στην πόλη -σε κατάλληλη δημόσια θέση- η τοποθέτηση της προτομής του Ρήγα Βελεστινλή - Φεραίου.
Και τελικά, είναι ήδη πληροφορημένοι για το θέμα ο δημοκρατικός κόσμος της Τεργέστης και οι αντίστοιχοι επίσημοι αντιφασιστικοί θεσμοί. Τη στιγμή που χρειάζεται ενίσχυση του κινήματος αλληλεγγύης προς την πατρίδα μας, οι ανεύθυνοι της Ρώμης (τα δείγματα ανευθυνότητας υπάρχουν) και οι ιθύνοντες της Αθήνας επιδιώκουν, φαίνεται, κάτι το αντίθετο.
