ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΑ*
Ο Μακρυγιάννης, γράφοντας για τα πράγματα της Αθήνας, καταφέρνει να αποτυπώσει το περίγραμμα ενός πραγματικού και διαρκώς μεταβαλλόμενου ιστορικού πεδίου συσχετισμών· ταυτόχρονα, την ίδια ώρα που εμμένει σε λεπτομέρειες για καθημερινά ασήμαντα συμβάντα στα οποία μετείχε ο ίδιος, φαίνεται να αγνοεί γεγονότα που υπήρξαν καθοριστικά για την εποχή και τους ανθρώπους της. Δεν υπάρχουν δηλαδή στο κείμενο του Μακρυγιάννη αναφορές σε μείζονος σημασίας εξελίξεις της Επανάστασης που διαδραματίστηκαν έξω από το άμεσο πεδίο της δράσης του[...].
Η πολιτικότητα του Μακρυγιάννη, [...] ενώ υποδέχεται τις εγνωσμένες προκλήσεις των αλλαγών και οδηγεί τις περισσότερες φορές σε λογικές προσαρμογές προς αυτές, είναι μια πολιτικότητα παραδοσιακού τύπου. Τελικά, στον πυρήνα της σκέψης του, οι άνθρωποι ακολουθούν εκόντες άκοντες το μεγάλο σχέδιο του Θεού. Καθένας εκεί όπου τάχθηκε. Έτσι όμως ο Μακρυγιάννης δεν εγγράφει στον λογισμό του παρά ό,τι του είναι γνώριμο ή ενσωματώσιμο στους κληρονομημένους τρόπους που βλέπει τον κόσμο του. Ενώ, για παράδειγμα, φαίνεται να κατανοεί με επάρκεια το παραδοσιακό σύστημα τοπικής εξουσίας που, [μετά τον φόνο του Οδυσσέα Ανδρούτσου,] εγκαθιδρύει ο [Γιάννης] Γκούρας στην Αθήνα, βασισμένος στη δύναμη των ενόπλων του και κάποιων -ντόπιων και μη- προεστών, δεν θεωρεί αξιομνημόνευτες τις ρηξικέλευθες πρωτοβουλίες που στήριξαν ο Γκούρας και ο «συμβουλάτοράς του» Σοφιανόπουλος. Δεν κατανοεί δηλαδή τη σημασία πρωτοβουλιών που ανήκουν σε διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο από το δικό του. Είναι σε θέση να αποτυπώνει δίκτυα ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες συμφερόντων, να περιγράφει συμμαχίες και αντιθέσεις, να υποδεικνύει πρόσκαιρες ή μονιμότερες μετατοπίσεις στις τοπικές ισορροπίες. Δεν μπορεί όμως να εννοήσει και, συνεπώς, να καταγράψει τους μηχανισμούς διά των οποίων οργανώνεται και νομιμοποιείται κοινωνικά και πολιτικά η νεωτερική εξουσία της Επανάστασης.
Να περιοριστούμε εδώ σε ένα παράδειγμα που ήδη αναφέραμε: στην περίπτωση του στρατηγού Γιάννη Γκούρα. Τούτη η πολύ σημαντική, αντιφατική και πολλαπλώς αδικημένη από την ιστοριογραφία μας προσωπικότητα, λόγω του πρόωρου θανάτου του και της εμπλοκής του στη δολοφονία του Ανδρούτσου, κατόρθωσε τελικά να εγκαθιδρύσει στην Αθήνα την πραγματική κυριαρχία της Επανάστασης. Πλάι στις αποκρουστικές για τον σημερινό παρατηρητή πράξεις του και τους πολύ παραδοσιακούς τρόπους διαχείρισης της βίας για την εδραίωση της εξουσίας του και την απόσπαση πλούτου, ο Γκούρας τοποθετείται στο κέντρο των οσμώσεων και των ανατροπών που έφερε η επανάσταση στις κοινωνίες των Αθηνών. Ήδη, η επιλογή του «συμβουλάτορα» Σοφιανόπουλου μαρτυρεί για μια πολύ σημαντική μετατόπιση, που θα σφραγίσει την ιστορία και τις πράξεις του στρατηγού.
Ο Γκούρας στήριξε με την παρουσία του, αλλά και με τα γρόσια που μάζεψε «με κλέφτικους τρόπους», την Φιλόμουσο Εταιρεία των Αθηνών, τα σχολεία Νέας Παιδαγωγικής, Αλληλοδιδακτικής, Ελληνικής και Ευρωπαϊκών Γλωσσών, τη λειτουργία του Παρθενώνος, όπου «εδιδάσκοντo τα κοράσια την Αλληλοδιδακτικήν και τα πρώτα στοιχεία της Γλώσσης». Πλαισίωσε την πρωτοβουλία του Στάνχοπ (Leicester Stanhope) να ιδρύσει τυπογραφία στην Αθήνα και τον Γεώργιο Ψύλλα να τυπώσει την "Εφημερίδα των Αθηνών" (1824-1826), στην οποία αρθρογραφούσε τακτικά. Συνέβαλε στις αποφάσεις για την ίδρυση Δημόσιας Βιβλιοθήκης στο τζαμί της Κολώνας, Σχολείου των Επιστημών και Βοτανικού Κήπου στο τζαμί του Ροδακιού, Μουσείου των Αρχαιοτήτων. Υποστήριξε τις πρωτοβουλίες του Γρόπιου (Georg Gropius) για τη χάραξη και εφαρμογή σχεδίου της πόλης. Και άλλα, που δεν είναι του παρόντος.
Αυτός ο πολύ παραδοσιακός και βίαιος ένοπλος, με την αρματολική νοοτροπία και τις αρχαϊκές συμπεριφορές, άλλαξε συχνά θέσεις, στρατόπεδα και στάσεις, συγκλίνοντας τελικά, από ανάγκη, πεποίθηση ή υπολογισμό, με τις πιο προωθημένες δυνάμεις της Επανάστασης και της διοίκησής της.
Ο Μακρυγιάννης στέκει στο σύνορο των δύο κόσμων που συγκρούονται και, με τα μέτρα της παράδοσης, υπολογίζει, μετρά και σχεδιάζει τη στάση του, βλέποντας συνήθως την επιφάνεια των πραγμάτων. Ο «αδελφός του Γκούρας», όπως τον προσφωνεί, ήταν μέρος του μηχανισμού που κινούσε και μετέβαλλε αυτήν την επιφάνεια. Και ο Γκούρας στεκόταν στο σύνορο των δύο κόσμων. Στρατηγός της Επανάστασης, ήταν ταυτόχρονα κι ένας σημαντικός παράγοντας του παραδοσιακού κόσμου που ανέτρεπε η Επανάσταση. Σ' αυτό χρωστούσε άλλωστε τη δυνατότητα αναπαραγωγής της ισχύος του στην «Ανατολική Χέρσο Ελλάδα» που, εν τέλει, του επέτρεψε να υπαγορεύει ρεαλιστικούς και εφικτούς όρους συγκερασμών με την Διοίκηση.
* Από το βιβλίο του Ν. Θεοτοκά, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Απομνημόνευμα και ιστορία, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2012, σ. 239
