Του Φραγκίσκου Καλαβάση*
Οι ρυθμίσεις των συνδέσεων είναι ο πιο κρίσιμος παράγοντας για τη διακυβέρνηση ενός πολύπλοκου συστήματος ή οργανισμού. Στην περίπτωση της δημόσιας εκπαίδευσης, το σύστημα διακυβέρνησης οφείλει να διευκολύνει την επικοινωνία στο εσωτερικό και τις αλληλεπιδράσεις με το οικογενειακό, το κοινωνικό-τοπικό και το διεθνοποιημένο ψηφιακό - δικτυακό περιβάλλον. Οι ευφυείς συνδέσεις διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις ώστε το εκπαιδευτικό μας σύστημα να αναδεικνύει την ποικιλία διατηρώντας τη συνοχή, να ενισχύει τη σχολική ανθεκτικότητα αναπτύσσοντας ταυτόχρονα την ευελιξία των σχολικών μονάδων.
Οι σχολικοί σύμβουλοι έχουν έναν ιδιόμορφο στελεχικό ρόλο, καθώς δεν λειτουργούν στη διεύθυνση μιας υποδομής ή ενός παράλληλου δικτύου, αλλά στις συνδέσεις μεταξύ των γνωστικών πεδίων και των πρωταγωνιστών της εκπαιδευτικής διαδικασίας, στον πυρήνα των στόχων του συστήματος και της ταυτότητας των σχολικών μονάδων. Αυτές οι συνδέσεις δεν είναι πάντα φανερές, ούτε επιθυμητές. Εδώ βρίσκεται η δυσκολία του έργου και η γοητεία του ρόλου και των σχολικών συμβούλων.
Τα γνωστικά πεδία είναι πολλαπλά και αλληλένδετα, στο σχολείο εισάγονται μετά από διδακτικούς μετασχηματισμούς, τυποποιούνται για να αντιστοιχηθούν σε αναλυτικά προγράμματα, διαχωρίζονται για να αποτυπωθούν σε υποχρεωτικά βιβλία, ιεραρχούνται για να κατανεμηθούν σε ωράρια διδασκαλίας.
Παράλληλα, η εκπαιδευτική διαδικασία έχει πολλαπλούς και αλληλένδετους πρωταγωνιστές. Για κάθε γνωστικό πεδίο, δεν είναι μόνο ο εκπαιδευτικός της τάξης και οι μαθητές του. Είναι και το οικογενειακό περιβάλλον και οι φροντιστηριακές επιλογές του, είναι το ψηφιακό-δικτυακό περιβάλλον και η προσβασιμότητα του, είναι το κοινωνικό περιβάλλον και τα στερεότυπά του.
Οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο αυτές πολλαπλότητες συγκροτούν συχνά κόμβους για τη διδασκαλία και τη μάθηση. Οι κόμβοι άλλοτε αποσιωπούνται και άλλοτε κόβονται, απομακρύνοντας τις σχολικές πρακτικές της διδασκαλίας από τις πραγματικές διεργασίες της μάθησης. Ακόμη βαθύτερα, ενδέχεται να απομακρύνουν ψυχικά τα παιδιά από το σχολείο, την κοινωνία από το εκπαιδευτικό σύστημα, την οικογένεια από τα παιδιά, τα παιδιά από την κοινωνία.
Οι σχολικοί σύμβουλοι καλούνται να κατανοήσουν αυτούς τους κόμβους, να αναδείξουν και να οργανώσουν τις εσωτερικές και εξωτερικές συνδέσεις του σχολικού συστήματος, για να ενισχύσουν την ποικιλία και τη συνοχή, την ανθεκτικότητα και την ευελιξία του.
Η πολιτεία αντίστοιχα θα πρέπει να σχεδιάσει την κατάρτιση αυτού του ιδιαίτερου στελεχικού δυναμικού, αντλώντας από όλες τις ειδικότητες και από όλες τις περιφέρειες και ανακατανέμοντας με αποκεντρωτική, διεπιστημονική αντίληψη και προοπτική.
Τα εκπαιδευτικά συστήματα διεθνώς επιδεικνύουν ισχυρή πολυπλοκότητα, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα και απρόβλεπτα. Τα περισσότερα ευρωπαϊκά συστήματα έχουν συγκεντρωτική δομή, εφόσον έχουν σχεδιαστεί πάνω σε μια διαψευσμένη θεωρία μάθησης και βρίσκονται σε συνεχή απόπειρα μεταρρύθμισης, καθώς η επιθυμία αλλαγής δεν συμβαδίζει εύκολα με το πλέγμα ιδεών και συμφερόντων που έχουν αναπτυχθεί μέσα και γύρω τους. Αυτή η ασυμβατότητα και η εν δυνάμει μεταβολή, αυξάνουν την πολυπλοκότητα και την μη προβλεψιμότητα των εκφάνσεων του συστήματος.
Οι επίσημες συνδέσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές και τους στόχους, ανάμεσα στη διοικητική περιγραφή και στην εκπαιδευτική πρακτική, περιορίζονται συνήθως σε περιγραφές αρμοδιοτήτων. Ανάμεσα στις μετρήσιμες υποχρεώσεις και τις παρατηρήσιμες απαγορεύσεις διαφεύγουν πολλές από τις σχέσεις που άλλοτε κρατούν ζωντανό τον σχολικό οργανισμό και άλλοτε συγκαλύπτουν εκρηκτικές καταστάσεις και βίαιες συμπεριφορές. Παραμένουν αποσιωπημένες και αντιστοιχούν σε άτυπες ρυθμίσεις, τόσο στις εσωτερικές λειτουργίες του όσο και στις σχέσεις του σχολείου με το περιβάλλον. Σε αυτές τις σχέσεις θα πρέπει να προσανατολιστεί η δράση των σχολικών συμβούλων ώστε να δημιουργήσουν ρυθμίσεις που θα διευκολύνουν τη διάγνωση και την ήπια δράση και θα αποτρέπουν εκδοχές σχολικής αποτυχίας ή βίαιες εκρήξεις των πρωταγωνιστών.
Ενδεικτικά αναφέρουμε το πλέγμα των άτυπων σχέσεων, που χτίζουν γύρω από τη σχολική απόδοση ορισμένες επιστημονικές πεποιθήσεις, οικογενειακές προσδοκίες, εμπορικές πρακτικές και κοινωνικά στερεότυπα, και που μπορεί να στρεβλώνει ταυτόχρονα την μάθηση και την αξία της επιστημονικής γνώσης.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο κίνδυνος βίαιης κατάρρευσης του συστήματος όταν μεταβάλλονται έστω και ελάχιστα οι αρχικές του συνθήκες, όπως συμβαίνει με τα στερεότυπα της γλώσσας, της ιστορίας ή των παρελάσεων.
Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η απώθηση του ζητήματος της παιδαγωγικής-επαγγελματικής επάρκειας των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, το οποίο συνεχώς επανεμφανίζεται ως ανάγκη και κάθε φορά μετατοπίζεται από τις επιστημονικές και ακαδημαϊκές προϋποθέσεις σε διαδικασίες πιστοποίησης με διοικητικές πράξεις ή με παρουσιολόγια και εξεταστικές διαδικασίες.
Οι σχολικοί σύμβουλοι καλούνται κατά συνέπεια να θεσμοποιήσουν συνδέσεις και να σχεδιάσουν αλληλεπιδραστικές ρυθμίσεις με στόχο αφενός την ανάπτυξη της παιδαγωγικής κουλτούρας και της οργανωσιακής νοημοσύνης, αφετέρου την καλλιέργεια του αναστοχασμού επί των επιστημονικών εξελίξεων και των διδακτικών πρακτικών. Για να επιτευχθεί λειτουργικά η συνοχή, θα πρέπει να καλλιεργηθεί παντού η κουλτούρα της συνευθύνης με διεπιστημονικές πρωτοβουλίες, πρακτικές συνεργατικής μάθησης, κοινές ομάδες εργασίας του σχολείου με τις οικογένειες και την πόλη.
Σε συνεργασία με τις εθνικές επιστημονικές εταιρείες, τις ερευνητικές ενώσεις και τις εκπαιδευτικές κοινότητες, η Διδακτική του κάθε γνωστικού πεδίου θα πρέπει να συνδεθεί με τις διεθνείς τάσεις και πρακτικές, ώστε να αποκτηθεί πλήρης γνώση και όσο το δυνατόν συμμετοχή στον σχεδιασμό των διεθνών συγκριτικών ερευνών που επηρεάζουν τα εθνικά συστήματα και τη χρηματοδότησή τους, όπως είναι η πλέον οικεία στα ΜΜΕ και η πλέον αμφισβητούμενη μεθοδολογικά, του ΟΟΣΑ, το PISA.
Όλες οι συνδέσεις περιέχουν και περιέχονται στον κρίκο ανάμεσα στη διδακτική, την παιδαγωγική και τη διοικητική λειτουργία. Ο κρίκος αυτός θα πρέπει να συντονιστεί με το ψηφιακό και δικτυακό περιβάλλον, ώστε να ενισχυθεί η συνοχή του σχολείου με τον σύγχρονο μαθησιακό χωρόχρονο. Πρόκειται για νοητικό και τεχνολογικό άλμα, καθώς συνδέει τις γνωστικές διεργασίες της μάθησης με την κοινωνική οργάνωση και την οικοδόμηση της σύγχρονης πολιτειότητας.
Ένας κρίσιμος τομέας ρυθμίσεων, που θα πρέπει να δομήσουν οι σχολικοί σύμβουλοι, είναι η σύνδεση της σχολικής μονάδας με την εκπαιδευτική αγορά. Πρόκειται αφενός για τη σχέση της επίσημης εκπαίδευσης με τις εκπαιδευτικές δομές και πρακτικές της «σκιώδους εκπαίδευσης», όπως έχει χαρακτηριστεί διεθνώς η αγορά των ιδιαιτέρων και των φροντιστηρίων, αφετέρου για τη σχέση με την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών εκπαίδευσης σε τομείς που παρέχεται ελλιπώς ή καθόλου από το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα, όπως η μουσική, οι τέχνες, οι ξένες γλώσσες, ο αθλητισμός και άλλες πολιτισμικές ή ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Η αποσιώπηση αυτών των σχέσεων αποδυναμώνει το σχολείο και την παιδαγωγική του συμβολή. Οι γονεϊκές επιλογές έχουν αρνητικά γνωσιακά και ψυχολογικά αποτελέσματα όταν γίνονται ερήμην ενός υπεύθυνου εκπαιδευτικού σχεδιασμού. Το ίδιο συμβαίνει όταν τα παιδιά γίνονται απευθείας καταναλωτικός πληθυσμός-στόχος της διαδικτυακής αγοράς.
Η θεσμοποίηση συνδέσεων και ο σχεδιασμός λειτουργικών ρυθμίσεων είναι ένα σύνθετο έργο διαπραγμάτευσης και καινοτομίας. Καθίσταται εντούτοις αναγκαίο σε περίοδο αυξανόμενης ανθρωπιστικής κρίσης και προσφυγικής έκρηξης με ορατές αλλά και αόρατες επιπτώσεις στην εκπαίδευση και στην κοινωνία, στη μαθησιακή διεργασία και στην εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήματος.
Η διαδικασία της κρίσης των σχολικών συμβούλων θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ως ευκαιρία για την ενδυνάμωση όλης της εκπαιδευτικής κοινότητας, με την ανάδειξη των άτυπων σχέσεων και των κρυφών πρακτικών, με τη δημόσια ανταλλαγή απόψεων για τον συνδετικό και διαμορφωτικό ρόλο του δημόσιου σχολείου. Το σύνολο αυτών των προτάσεων θα εξοπλίζει εκείνες και εκείνους που κάθε φορά θα επιλέγονται.
Σε αυτό το πλαίσιο, πέραν των τυπικών και μετρήσιμων προσόντων των υποψηφίων θα αξιολογείται και η εμπειρία και ικανότητα αξιοποίησης αυτών των προσόντων στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό και στις τεχνικές της διακυβέρνησης. Οι ικανότητες αντίληψης, στοχοθεσίας και λήψης αποφάσεων, ο τρόπος θεώρησης των ελλιπών συνδέσεων στο πολύπλοκο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Η γνώμη της εκπαιδευτικής κοινότητας και η κρίση ειδικών επιστημονικών επιτροπών μπορούν να συμβάλουν στην κατάταξη των υποψηφίων και στην επιλογή.
Η πολλαπλή, ανοιχτή, διαλεκτική και υπεύθυνη διαδικασία ενισχύει την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα της επιλογής, δημιουργεί συλλογική νοημοσύνη, ενώ δυσκολεύει τη δράση της παθογένειας των πελατειακών παρεμβάσεων.
* Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
