του Νίκου Σαραντάκου
Με την επικαιρότητα να είναι ρευστή και δύσκολα προβλέψιμη, δεν μου ήταν εύκολο να διαλέξω λέξη για το σημείωμα τούτου του μήνα, αλλά ευτυχώς ο Γιώργος Ανανδρανιστάκης, σε ένα άρθρο του πριν από μερικές μέρες με έβγαλε από τη δύσκολη θέση. Το άρθρο αυτό είχε τίτλο «Πέμπτη φάλαγγα» και σε υστερόγραφο επεξηγείται ότι «Πέμπτη φάλαγγα ονομάζεται η εντός πολιορκημένης πόλης ή και εμπόλεμης χώρας γενικότερα, εκδηλωθείσα προπαγάνδα επ' ωφελεία του εχθρού».
Σωστός είναι ο ορισμός, αλλά μπορούμε να πούμε πολύ περισσότερα για την έκφραση αυτή, για την οποία, κάτι που σπάνια συμβαίνει, είμαστε σχεδόν βέβαιοι πότε και από ποιον πλάστηκε. Η φράση έχει την αρχή της στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Στους πρώτους μήνες του, το 1936, όταν οι στρατιές των εθνικιστών πλησίαζαν απειλητικά τη δημοκρατική Μαδρίτη, ένας από τους αρχηγούς των στασιαστών, ο στρατηγός Εμίλιο Μόλα, δήλωσε ότι η Μαδρίτη θα έπεφτε σίγουρα, αφού, πέρα από τις τέσσερις φάλαγγες που κατευθύνονταν ενάντια στην πολιορκημένη πρωτεύουσα από τέσσερα διαφορετικά σημεία, υπήρχε και μια πέμπτη φάλαγγα που δρούσε μέσα στην πόλη, εννοώντας τους συμπαθούντες του πραξικοπήματος που έκαναν υπονομευτική δουλειά από τα μέσα.
Είπα πιο πάνω ότι είμαστε «σχεδόν βέβαιοι» επειδή άλλες πηγές την αποδίδουν στον στρατηγό Βαρέλα. Πάντως, η φράση έγινε σχεδόν αμέσως διάσημη όχι μόνο στην Ισπανία αλλά και διεθνώς, μεταξύ άλλων επειδή ο μεγάλος Έρνεστ Χεμινγουέι, που βρισκόταν μέσα στην πολιορκημένη Μαδρίτη, τη χρησιμοποίησε ως τίτλο του μοναδικού θεατρικού του έργου, που εκδόθηκε λίγο αργότερα σε βιβλίο μαζί με διηγήματά του.
Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι η πέμπτη φάλαγγα δεν στάθηκε αποτελεσματική στην ιδρυτική της, ας πούμε, εμφάνιση. Η Μαδρίτη δεν έπεσε το 1936 αλλά πολύ αργότερα και, για να συνεχιστεί η ειρωνεία, καθοριστικός παράγοντας της επιτυχημένης άμυνας των Δημοκρατικών ήταν το περίφημο Quinto Regimiento, το Πέμπτο Σύνταγμα, που απαρτιζόταν από εθελοντές, μέλη των πολιτοφυλακών που πρόσκεινταν στο κομμουνιστικό κόμμα.
Μια άλλη ειρωνεία, γλωσσική αυτή τη φορά, είναι ότι στα ισπανικά η πέμπτη φάλαγγα λέγεται quinta columna (και από εκεί fifth column στα αγγλικά), αλλά κατά σατανική σύμπτωση η οργάνωση που εξέφραζε ιδεολογικά τον ισπανικό φασισμό στη δεκαετία του 1930 λεγόταν Falange Española και τα μέλη της φαλαγγίτες (Falangistas) -- η Φάλαγγα μάλιστα μετεξελίχθηκε στο πολιτικό σκέλος του φρανκικού κράτους μετά την επικράτηση των εθνικιστών.
Ας πούμε σύντομα ότι η λέξη φάλαγξ αρχικά είχε τη σημασία «κυλινδρικό κομμάτι ξύλο», και ήδη από την αρχαιότητα πήρε και τη σημασία του οστού των δακτύλων, ωστόσο και η μεταφορική σημασία «γραμμή στρατιωτικής παράταξης» είναι πανάρχαια, ήδη ομηρική (ες πόλεμον πυκιναί κίνυντο φάλαγγες, Δ17). Θα θυμόμαστε τη λοξή φάλαγγα των Θηβαίων που έβαλε τέρμα στη στρατιωτική ηγεμονία των Λακεδαιμονίων, όπως και την ακαταμάχητη μακεδονική φάλαγγα. Υπάρχει βέβαια και ο φάλαγγας, το βασανιστήριο με το ράβδισμα των πελμάτων, που πολύ χρησιμοποιήθηκε από την απριλιανή χούντα -- πρόκειται για δάνειο από το τουρκικό falaka, το οποίο όμως δεν αποκλείεται να ανάγεται στο ελληνικό φάλαγξ.
Ας γυρίσουμε όμως στην πέμπτη φάλαγγα. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1930, η χρήση της έκφρασης γενικεύτηκε και σε συμφραζόμενα εκτός Ισπανίας, κυρίως για τους γερμανόφιλους κάθε χώρας (π.χ. τους Σουδήτες της Τσεχοσλοβακίας), ενώ μετά την απελευθέρωση την χρησιμοποίησε πολύ στην πολιτική του φρασεολογία το ΚΚΕ για να στιγματίσει τους συνεργάτες των Γερμανών που δεν έγινε ποτέ εκκαθάρισή τους από τον κρατικό μηχανισμό. Για παράδειγμα, σε κύριο άρθρο του στις 25-11-1944, λίγο πριν από τα Δεκεμβριανά, ο Ριζοσπάστης γράφει: «43 μέρες έκλεισαν απ' την Απελευθέρωση και η πέμπτη φάλαγγα κρατάει όλες τις θέσεις της». Τότε φτιάχτηκε και το ουσιαστικό πεμπτοφαλαγγίτης.
Αν αρχικά ο όρος χρησιμοποιόταν κυρίως από την αριστερά, με το πέρασμα του χρόνου η χρήση του γενικεύτηκε και έφτασε να σημαίνει απλώς οποιονδήποτε εσωτερικό εχθρό παίζει υπονομευτικό ρόλο. Έτσι χρησιμοποιήθηκε και για τους κομμουνιστές στις ΗΠΑ αλλά και εντελώς εκτός πολιτικής -- ας πούμε, όταν ο μαχητικός άθεος Ρίτσαρντ Ντόκινς κατηγόρησε κάποια μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας ότι με τη στάση τους ευνοούν τους αντιπάλους της επιστημονικής μεθόδου, τους χαρακτήρισε πεμπτοφαλαγγίτες (fifth columnists, αν και ο Έλληνας μεταφραστής, αγνοώντας προφανώς την έκφραση, το απέδωσε «της πέμπτης στήλης»!)
Υπάρχουν βέβαια κι άλλες περίπου (αν και όχι ακριβώς) συνώνυμες εκφράσεις που έχουν βγει από παλιότερα ιστορικά ή μυθολογικά γεγονότα: ο Δούρειος Ίππος, ας πούμε, οι Εφιάλτες ή η Κερκόπορτα. Σε όλες ο κοινός τόπος είναι ο εσωτερικός εχθρός. Βέβαια, ο όρος δεν χρησιμοποιείται για τον πολιτικό αντίπαλο γενικώς, και δεν τη χρησιμοποιεί έτσι ο φίλος Γ. Ανανδρανιστάκης στο άρθρο του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εύστοχης χρήσης είναι η πρόσφατη περίπτωση όπου ο δικηγόρος του Ελληνικού Δημοσίου υποστήριξε ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας άποψη αντίθετη με τη θέση του Δημοσίου!
Από την άλλη πλευρά, η ύπαρξη «πέμπτης φάλαγγας» δεν δικαιολογεί τα πάντα ούτε δικαιολογείται για πάντα. Οι πολίτες περιμένουν από τον ΣΥΡΙΖΑ να τοποθετήσει, ιδίως σε νευραλγικές θέσεις, άξιους νέους ανθρώπους. Και να έρθει και το Πέμπτο Σύνταγμα στο προσκήνιο.
