Του Μάνου Στεφανίδη
Ένα μουσείο δεν είναι μόνο οι τοίχοι του, τα εκθέματα πάνω σε αυτούς και η τύχη των εγκαινίων του. Ένα μουσείο είναι πάνω απ' όλα η ιδεολογία που το συγκροτεί, η ιστορική αφήγηση που το συνέχει.
- Ποιαν ιστορία και ποιον μοντερνισμό θα υποστηρίξει το υπό διαρκή αναθεώρηση ΕΜΣΤ;
Είναι ενδεικτικό της κυρίαρχης νοοτροπίας ως προς τη διαχείριση του πολιτισμού από το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα το γεγονός πως, ενώ συζητείται διά μακρών η σχέση της τέως διευθύντριας με το ΠΑΣΟΚ αλλά και της νυν με τη Ν.Δ., όπως επίσης η είσοδος στο προηγούμενο Δ.Σ. της Τράπεζας Πειραιώς και στο νυν καθεστώς της Alpha Bank (η νεοδιορισμένη για ένα χρόνο διευθύντρια είναι ακόμη καλλιτεχνική διευθύντρια του Ιδρύματος Κωστόπουλου), δεν συζητείται διόλου τι είδους μουσείο θέλουμε. Λες και αυτό είναι δευτερεύον. Λες και το πρωτεύον είναι ο τρόπος με τον οποίον θα πλασαριστούν ως managers του πολιτισμού μας και εκ-τιμητές της ιστορίας μας οι διάφοροι μεγαλόσχημοι ιδιώτες, οι κομματικοί εγκάθετοι ή οι καλαίσθητοι τραπεζίτες.
Μια τέτοια συζήτηση που είχε ξεκινήσει από τους πιο φωτισμένους εκπροσώπους της γενιάς του '60 (π.χ. οι πρωτοβουλίες του "Δεσμού" με τους Θόδωρο, Χαΐνη, Κοκκινίδη, Μαυρομμάτη κ.λπ.) σχεδόν μισό αιώνα πριν, είχε διακοπεί διαρρήδην από την προηγούμενη, μυστικοπαθή διεύθυνση, η οποία προετοίμαζε εν κρυπτώ το ιδεολόγημά της χωρίς καλλιτεχνικές επιτροπές ή ευρύτερες διαβουλεύσεις. Ο κ. Σαμαράς μετά την Αμφίπολη και το αρχαίο κλέος αδημονούσε να κατακτήσει και την επικράτεια του μοντέρνου ως αξιοθρήνητο άλλοθι του ακροδεξιού συντηρητισμού του. Μουσείο να 'ναι και ό,τι να 'ναι και με τη συνδρομή του οικονομικο-κοινωνικού κατεστημένου. Και του πρώην προέδρου του ΣΕΒ, και της εν γένει ιδιωτικής πρωτοβουλίας, και της κ. Όλγας Μετζαφού, της οποίας το διδακτορικό Ο ζωγράφος Γ. Ιακωβίδης αποτελεί συμβολικά την πυξίδα αναφορικά με το πόσος ακαδημαϊσμός αλλά και πόση πολιτική σπέκουλα χωράνε στο μοντέρνο. Απ' την άλλη πλευρά πόσο μοντερνισμό, έστω και στη σύγχρονη αποϊδεολογικοποιημένη εκδοχή του, μπορεί να αντέξει μια χώρα που από την προνεωτερική της αθωότητα πέρασε απότομα στη μεταμοντέρνα συνθήκη και που δεν γνώρισε αστική βιομηχανική επανάσταση αλλά μόνο κρατικοδίαιτο καπιταλισμό και διαπλεκόμενη, κομπραδόρικη ολιγαρχία; Γι' αυτού του είδους την πλουτοκρατία μιλούσε από τα τέλη του 19ου αιώνα ο Μιχαήλ Μητσάκης, πολύ πριν τον Νόαμ Τσόμσκι ή έστω τον Παναγιώτη Κονδύλη.
Στην Ελλάδα οι μοντερνιστές δεν συγκρότησαν ποτέ ομάδα ή κίνημα, ήσαν πάντα δακτυλοδεικτούμενοι αποσυνάγωγοι σαν τον Χαλεπά, τον Εμπειρίκο, τον Μπουζιάνη, τον Στέρη, τον Διαμαντόπουλο, τον Εγγονόπουλο, τον Κάλας, τον Σκαλκώτα, τον Μποστ, την Αξιώτη, τον Κανιάρη, τον Χειμωνά, τον Καρούζο, τον Δανιήλ, τη Βασιλική Τσεκούρα, τον Μπάικα, τον Αληθεινό... Δεν ξεχνώ τη Χρύσα, τους γλύπτες στις ΗΠΑ Λεκάκη και Χατζή, τον Στάμο, τον Γαΐτη, τον Ακριθάκη, τον Σαμαρά ή τον Τάκι, αλλά όμως το έργο τους αρθρώνεται σε ένα διαφορετικό ιδεολογικό-κοινωνικό πλαίσιο. Με άλλα λόγια, στην Ελλάδα την ιστορία γράφουν οι εξαιρέσεις, ενώ ο κανόνας είναι ένα άθυρμα από μετριότητες και συναλλασσόμενους.
- Τι μουσείο, αλήθεια, χρειαζόμαστε;
- Αντέχουμε μια πρόταση που να μην αντανακλά πτωχοπροδρομισμό και επαρχιωτίλα, που να μην αναπαράγει το βαρετό διεθνές δήθεν και που να υποστηρίζει την ελληνική ιδιαιτερότητα (εφόσον, βέβαια, αυτή υπάρχει);
- Ένα μουσείο που να μην ανακυκλώνει τα 30-40 ονόματα που βλέπει κανείς σ' όλα τα μουσεία της σύγχρονης τέχνης του δυτικού κόσμου και που εικονογραφούν την κυρίαρχη άποψη, όπως την έχουν αφηγηθεί τα διεθνή κέντρα, οι πολιτικές ελίτ, οι αγορές από την εποχή της αποικιοκρατικής έκρηξης, απ' το ζενίθ του 20ού αιώνα ώς σήμερα;
Εμείς συζητάμε απλώς για πρόσωπα, ψάχνουμε για μάνατζερ και χορηγούς, περνάμε τη λογική της ιδιωτικοποίησης και στα κρατικά μουσεία, επειδή μας βαραίνει η ευθύνη της ιστορίας και επειδή αυτή είναι η ευρύτερη, νεοφιλελεύθερη συνταγή.
Προσωπικά θα έβλεπα την τεκμηριωμένη συσχέτιση ανάμεσα στο εγχώριο και το ευρωπαϊκό, τις αποκλίσεις αλλά και την συμπόρευση, την όσμωση ανάμεσα στις επιμέρους τέχνες (π.χ. εικαστικά και σινεμά, ο Αγγελόπουλος, ο Κανελλόπουλος, ας πούμε, και οι "Νέοι Ρεαλιστές"), το θέατρο, το βίντεο και την performance, τους "αποκλίνοντες" σαν τον Άγγελο Παπαδημητρίου (πλάι στον Βέλμο, τον Καΐμη, τον Βιτσώρη, την Αξιώτη, την Μπερτσά κ.ά.) που διαφοροποιήθηκαν με τον λαϊκό τους εξπρεσιονισμό από την ακατανίκητη ακαδημαϊκή αισθητική. Επίσης την επιστροφή του τελάρου (π.χ. η περίπτωση του Σταύρου Ιωάννου, της Πελαγίας Κυριαζή, του Τάσου Μαντζαβίνου), τα graffiti και το ιδιάζον βάρος τους στις απρόσωπες πολιορκημένες πόλεις μας, τις εναλλακτικές ομάδες όπως το radar ή το "σώμα πολιτικό", την feminine art και την gay έκφραση, αλλά και τον νεοακαδημαϊσμό καλλιτεχνών, όπως ο Λεβίδης ή ο Ρόρρης, οι οποίοι σαφώς συνιστούν μια μεταπολιτευτική πραγματικότητα αλλά και εκφράζουν μια συγκεκριμένη κοινωνική συνθήκη. Το ερώτημα είναι αν όλα αυτά συνιστούν σύγχρονη τέχνη (εγώ λέω, αναμφισβήτητα, ναι).
Πρόκειται ασφαλώς για εκείνα τα θέματα που ποτέ δεν συζητήθηκαν ανάμεσα στην επιστημονική και την καλλιτεχνική κοινότητα. Αντίθετα, τα μιντιακά κέντρα αναλώνονται στην ονοματολογία και τον κανιβαλισμό που τεχνηέντως προωθεί το ΥΠΠΟ αντί να προωθεί την αξιοκρατία. Απλώς προκηρύσσοντας τη θέση...
Η κ. Κοσκινά, ενώ είχε τα φόντα ν' ανοίξει το παιχνίδι του ΕΜΣΤ τόσο επικοινωνιακά όσο και διοικητικά, έκαψε το χαρτί της καθώς βιάστηκε να συμμορφωθεί με την αδιαφανή ατζέντα του ΥΠΠΟ. Παρουσιάστηκε έτσι η ίδια ως κυνική της εξουσίας και η Καφέτση ως θύμα. Επιπλέον ο τρόπος που πήρε τη διεύθυνση φαλκιδεύει τη θέση της στο μέλλον. Θα μπορούσε να απαιτήσει ανοιχτές διαδικασίες που θα της εξασφάλιζαν θεσμικό άλλοθι. Η κ. Κοσκινά και η κ. Γρέγου θα ήταν βασικές υποψήφιες, αν ακολουθούνταν ανοιχτές διαδικασίες. Όταν ένα ιδιωτικό μουσείο, το Μπενάκη, με τον γνωστό του ελληνοκεντρικό προσανατολισμό, προχωρά σε διεθνή προκήρυξη για τη θέση του διευθυντή, γιατί δεν τόλμησε να κάνει το ίδιο το ΥΠΠΟ για έναν χώρο τόσο κρίσιμο όπως το ΕΜΣΤ; Φοβάμαι πώς όποιος αξιοποιεί πολιτικά γραμμάτια, ναρκοθετεί και το μέλλον του χώρου που καλείται να υπηρετήσει και την προσωπική του αξιοπιστία.
"Βρισκόμαστε σήμερα στο 2014, μόλις μια δεκαετία μακριά από το αποκορύφωμα της σύγχρονης συλλογικής μας ψευδαίσθησης που ήταν το 2004. Έχει εν τω μεταξύ επισυμβεί η κρίση, οδυνηρές αλήθειες, επιτέλους, επιχειρείται να ειπωθούν και ακόμη πιο οδυνηρά μυστικά να αποκαλυφθούν. Η λεγόμενη 'κρίση' λειτουργεί σαν ένας μεγάλος, αποκαλυπτικός καθρέφτης. [...] Έχει να κάνει η τέχνη του καιρού μας με αυτόν τον καθρέφτη; Φοβάμαι όχι πολύ! Πλην ευάριθμων εξαιρέσεων συνέχισε να κάνει και στον 21ο ότι έκανε και στον 19ο αιώνα: δηλαδή να εξωραΐζει, να αποσιωπά, να ομφαλοσκοπεί. Περιπτώσεις σαν του Βλάση Κανιάρη (1928-2011), ενός δημιουργού που γνώρισε διεθνή αναγνώριση και που έγκαιρα κατήγγειλε τον γλοιώδη λαϊκισμό ο οποίος καταρράκωνε και κάθε έννοια αισθητικής, ήσαν ελάχιστες. Είναι χαρακτηριστικό πως η Εθνική Πινακοθήκη παραμένει σήμερα ερείπιο και θύμα της μεγαλομανίας της αιωνόβιας διευθύντριάς της, αναμένοντας από το Ίδρυμα Νιάρχου και την μετριοπαθή όσο και αποστασιοποιημένη από τα ιθαγενή πάθη διοίκησή του να βάλει το χέρι πιο βαθιά στην τσέπη για να βγάλει ένα κατ' άλλα εθνικό ίδρυμα από το αδιέξοδο"*.
Τα μεγάλα μουσεία της Δύσης, από το Centre Pompidou ώς τα Guggenheim, αποτέλεσαν τα σύμβολα μιας πολιτισμικής, πλανητικής αυτοκρατορίας. Σήμερα που η κάθε τοπική ιστορία υποσκελίζει την παγκόσμια, τα μουσεία αυτά είναι συγχρόνως μεγαλειώδη και ξεπερασμένα. Αυτοεγκλωβισμένα στον υπερφίαλο μύθο τους και την πυροτεχνηματική σχέση τους με την ιστορία.
Εμείς, τι είδους μουσείο αντέχουμε;
* Από τον κατάλογο της έκθεσης Ιστορία - Ειρωνεία, Μουσείο Βορρέ, 2014, σσ. 16-17.
* Ο Μάνος Στεφανίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής του ΕΚΠΑ
