Την περίοδο της ακμής του, το ΚΚΕ Εσωτερικού είχε προσδιορίσει τον δρόμο προς τον σοσιαλισμό ως "δημοκρατικό" και ως "ελληνικό". Το πρώτο χαρακτηριστικό κάπως συζητήθηκε και συζητείται. Έστω ατελώς. Αλλά το δεύτερο ελάχιστα απασχόλησε. Είναι καιρός να αναμετρηθούμε με το κενό.
Επιβάλλεται να ξεκινήσουμε από την αρχή. Ακόμη κι αν μοιάζει φευγάτη, μακριά από καθοριστικές συγκρούσεις και επείγοντα προγραμματικά ζητούμενα. Να ξεκινήσουμε από γνωρίσματα σταθερής κλίμακας: γεωγραφία, κλίμα, όροι παραγωγής, εμπεδωμένες νοοτροπίες, μακρά διάρκεια.
Και ιδού.
Το γεωγραφικό ανάγλυφο έχει μικρές διαστάσεις, αλλά μεγάλη εσωτερική διαφοροποίηση. Θάλασσες, διάσπαρτες με νησιά, προσεγγίζονται εύκολα σχεδόν από παντού. Ο αιγιαλός είναι απέραντος, αλλά διαθέτοντας πάντα διακριτούς εσωγενείς περιορισμούς και προσίδια επιμέρους μέτρα. Ο ηπειρωτικός όγκος είναι ορεινός, με μικρές πεδιάδες ή οροπέδια. Οι λίμνες είναι περιορισμένες, τα ποτάμια προσηνή, τα λίγα δάση φιλόξενα. Χώμα με πολλή πέτρα, νερό λίγο. Το έδαφος καλλιεργείται δύσκολα. Η αίσθηση που επιβάλλει το τοπίο είναι η λιτότητα. Σκληρά. Με άπλετο φως.
Η διαφοροποίηση του ανάγλυφου ωθεί στη διαμόρφωση τοπικών πολιτισμών με σχετική αυτάρκεια. Ο Άγγελος Ελεφάντης έχει ήδη μιλήσει για την "πολιτεία του Αιγαίου". Έτσι η παραγωγή ωθείται να απασχολεί μεγέθη διαπραγματεύσιμα: μικροί κλήροι, βιοτεχνίες και εμπόριο ολιγαρκή, υπέδαφος εν πολλοίς ανεκμετάλλευτο. Αλλά οι αποστάσεις είναι κι αυτές μικρές, ενώ σχεδόν τίποτε δεν είναι απρόσιτο ή αδιάβατο. Η ενότητα του τόπου εξασφαλίζεται ενόσω προϊόντα και άνθρωποι διασχίζουν άκοπα τα φυσικά σύνορα.
Το κλίμα είναι ήπιο, ο ήλιος πολύ παρών, οι αέρηδες ανέμελοι, οι βροχές λίγες, χιόνι, καταιγίδες, ομίχλη σπανίζουν. Όλα ανταποκρίνονται στα ανθρώπινα μέτρα. Η ζωή στο ύπαιθρο τείνει να κυριαρχεί, με ό,τι συνεπάγεται για τους τρόπους της. Η ελιά, το αμπέλι, το πεύκο, το κυπαρίσσι, το θυμάρι, το αρμυρίκι, εντάσσονται φυσιολογικά σε αυτούς.
Οι ορίζοντες είναι ανοιχτοί ή ξανοίγονται μετά από λίγο, προσκαλώντας την εξερεύνηση και την αναζήτηση της περιπέτειας. Αλλά και προσφέροντας οδούς διαφυγής όταν η επιβίωση στο γενέθλιο έδαφος γίνεται δύσκολη. Οι άνθρωποι ρέπουν έτσι προς τη θάλασσα και τείνουν να απλώνονται στον κόσμο. Μορφές εξωστρέφειας. Αλλά με τη νοσταλγία μόνιμη συντροφιά, γιατί ο σκληρός τόπος καλεί διαρκώς πίσω. Από την εποχή του Οδυσσέα.
Οι εμπεδωμένες νοοτροπίες συνάδουν. Πανάρχαιοι τρόποι κοινωνικής οργάνωσης βρίσκουν ακόμη διέξοδο στην ευρεία οικογένεια, στη σημασία του συντοπίτη, στα δίκτυα αλληλεγγύης που απορρέουν. Μαζί με μορφές απειθαρχίας που θέλουν να αρνούνται γενικούς κανόνες, άνωθεν ηθικές προσταγές, αλγοριθμικά υπολογισμένη σύνεση. Ενόσω σέβονται τόπο, συγγένειες, τιμή και υπόληψη. Και μεράκι, και κέφι.
Και αυτά όπως διατυπώνονται σε μια γλώσσα που είναι μία και πολλές, συνεχής και ρηγματωμένη, ιθαγενής και ξένη, λαϊκή και λόγια, ποιητική και τρέχουσα. Συχνά με δυσδιάκριτα τα σύνορα μεταξύ.
Και αυτά όπως έχουν βιωθεί στη μακρά διάρκεια μέσα από ανείπωτες καταστροφές, ανατροπές ολόκληρων πολιτισμών, επαναλαμβανόμενες αναστατώσεις κάθε έντασης και κάθε είδους. Με τους ανθρώπους εδώ τελικά να αντέχουν και να αφομοιώνουν. Αλλά με το μέλλον μόνιμα αβέβαιο.
Και ο σοσιαλισμός; Ο σοσιαλισμός δεν απαντάται αυτοπροσώπως στα παραπάνω. Αλλά η πορεία προς εκείνον οφείλει, επί ποινή ακυρώσεως, να τα αναγνωρίσει και να τα σεβαστεί. Λελογισμένα. Δηλαδή με μέτρο.
Αριστείδης Μπαλτάς
